تولید برنج سالم درشرایط کشاورزى پایدار

تولید برنج سالم در شرایط پایدار

/0 دیدگاه /در /توسط

برنج را  بهتر بشناسیم

دستورالعمل تولید برنج سالم در شرایط کشاورزی پایدار

تولید برنج سالم در شرایط پایدار

 

مقدمه

پیــش از کشــت وکار یــک محصــول، داشــتن شــناخت اولیــهای از آن الزم اســت. بنابرایــن قبــل از ورود بــه بحــث دســتورالعملهای کاربــردی تولیــد برنــج، در مــورد خصوصیـات مرفولوژیکـی و گیاهشناسـی ایـن گیـاه مطالبی ذکـر می شـود. ایـن شـناخت اولیـه بـه کشـاورزان کمـک میکنــد تــا بــه برخــی از دالیــل توصیههــای کاربــردی درمــورد محصــول آگاهــی یابنــد و در صــورت لــزوم از برخــی اقدامــات غیرضــروری خــودداری کننــد.

 

گیاهشناسی برنج

برنــج گیاهــی یکســاله از خانــواده غــات اســت کــه در مناطــق گــرم و مرطــوب اســتوایی و یــا معتــدل رشــد میکند)شــکل 1 .)ســرما و کمبــود آب، عامــل محدودکننــده رشــد برنــج هســتند. در ایــران، مناطــق مسـاعد رشـد برنـج دامنـه گسـتردهای از شـمال تـا جنـوب کشـور اسـت، امـا بیشتریـن سـطح کشـت ایـن گیـاه بـه اراضـی شـمال کشـور )مازنـدران و گیـان( اختصـاص دارد کــه دارای اقلیــم مناســب، آب کافــی و خــاک حاصلخیــز هســتند.

 

 

اندامهای رویشی برنج

تولید برنج سالم در شرایط پایدار

الف- ریشه

در برنــج دو نــوع ریشــه وجــود دارد. اول، ریشــههای بــذری کــه از بــذر منشــأ میگیرنــد و عمــل جــذب مــواد غذایــی را در ابتــدای رشــد گیــاه بــه عهــده دارنــد. ایــن ریشــهها عمــر کوتاهــی دارنــد و بعــد از مدتــی از بیــن میرونــد. دوم، ریشــههای ثانویــه یــا نابهجــا هســتند؛ ایــن دســته از ریشــهها از گرههــای پاییــن ســاقه منشــأ گرفتــه و عمــده جــذب موادغذایــی توســط ایــن ریشــهها صــورت میگیــرد. بنابرایــن، در مرحلــه انتقــال نشــا از خزانـه بـه زمیـن اصلـی، بایـد نهایـت دقـت را بهعمـلآورد تـا بـه ریشـههای برنـج آسـیبی وارد نشـود. بـا توجـه بـه سیسـتم ریشـهای افشـان )شـکل 1 )و کـم عمـق )20 تـا 25 ســانتیمتر(، مزرعــه برنــج نیــازی بــه شــخم عمیــق نــدارد.

ب- ساقه

سـاقه برنـج از تعـدادی گـره و فواصـل گـره )میانگـره( مســتقیم و متنــاوب تشــکیل شــده اســت. ســاقه برنــج راسـت، اسـتوانهای و توخالـی )جـز در قسـمتی کـه گرههـا وجـود دارنـد( اسـت. هرگـره یـک بـرگ و جوانـهای تولیـد میکنـد کـه ممکـن اسـت بـه صـورت یـک پنجـه ظاهـر ً پنجههــا از ســاقه شــود و رشــد کنــد )شــکل2 .)معمــوال اصلـی بـه وجـود میآینـد. پنجههـای اولیـه از پایینتریـن گـره سـاقه شـکل گرفتـه و پنجههـای ثانویـه را بـه وجـود میآورنــد. از ایــن پنجههــا ممکــن اســت گــروه ســومی از پنجههــا نیــز خــارج شــوند کــه بــه نــام پنجههــای ســوم )ثالثیـه( نامیـده میشـوند. ارتفـاع سـاقه بسـته بـه رقـم، عوامـل جـوی )دمـا(، عمـق آب و مـواد غذایـی بـه ۶۰ تـا ۲۰۰ ســانتیمتر میرســد. دمــای مطلــوب بــرای رشــد ســاقه 25 تــا 35 درجــه ســانتیگراد اســت.

شکل 2 -جوانهزنی و آغاز رشد ساقه

شکل 2 -جوانهزنی و آغاز رشد ساقه

 

پنجه زنی در برنج

طـول دوره پنجه زنـی بسـته بـه نوع رقـم 35 تـا 55 روز اسـت. پنجه هایـی کـه زودتـر تشـکیل میشـوند ظرفیـت بـاروری خوشـه و عملکردشـان بیشتـر اسـت. اگـر ارتفـاع پنجـه ای بیـش از 66 درصـد ارتفـاع بلندتریـن پنجه باشـد، بــارور اســت و اگــر ارتفــاع آن کمتــر از 45 درصــد ارتفــاع بلندتریــن پنجــه باشــد، بــارور نمی شــود. پنجههایــی کــه ارتفاعشــان بیــن 45 تــا 66 درصــد طــول بلندتریــن پنجــه باشــد حدوســط هســتند و ممکــن اســت بــارور و ً غیربارورهــا و پنجههــای یــا غیربــارور باشــند. معمــوال حــد واســط مربــوط بــه پنجههــای ثالثیــه یــا نــوع ســوم هسـتند. بنابرایـن، پنجههایـی کـه در اواخـر طـول زندگـی گیـاه تشـکیل میشـوند، پنجه هایـی کـه در مرکـز تـوده گیــاه اجتمــاع کردهانــد و نیــز پنجههایــی کــه بــه دلیــل حملـه عوامـل بیمـاریزا و آفـات خسـارت دیده انـد، بـارور نمیشـوند. نیتـروژن و ترکیـب فسـفات و نیتـروژن، تعـداد پنجــه در گیــاه را افزایــش می دهــد. همچنیــن ظرفیــت بـاروری پنجههایـی کـه دیرتـر تشـکیل شـده اند را افزایـش میدهــد. فاصلــه کــم بیــن کپه هــا منجــر بــه کاهــش تعــداد پنجــه میشــود )شــکل3.)

شکل 3 -به ترتیب پنجههای اولیه، پنجههای ثانویه و پنجههای ثالثیه

شکل 3 -به ترتیب پنجههای اولیه، پنجههای ثانویه و پنجههای ثالثیه

 

 

اندامهای زایشی

در برنج دانــه برنــج از پوســته، پوشــش گندمــه، اندوســپرم و جنیــن تشــکیل شــده اســت. اندامهــای مولــد دانــه در برنــج شــامل خوشــه و خوشــهچه اســت کــه در واقــع ســاقههای تغییرشــکلیافته هســتند. برنــج گیاهــی خودگشــن )خودبــارور( اســت کــه درصــد بســیار اندکــی )کمتــر از 5 درصــد( دگرگشــنی دارد. رطوبــت نســبی در طــول دوره گلدهــی بســیار مؤثــر اســت. مناســبترین رطوبـت نسـبی هـوا در زمـان گلدهـی 70 تـا 80 درصـد اسـت. در رطوبـت نسـبی کمتـر از 40 درصـد و بیشـتر از 95 درصـد گلدهـی متوقـف و تلقیـح صـورت نمیگیـرد. در شــکل 4 ســاختار اندامهــای جنســی در برنــج نشــان داده شــده اســت.

 

شکل 4 -ساختار اندامهای جنسی در برنج

شکل 4 -ساختار اندامهای جنسی در برنج

 

ترکیب شیمیایی دانه

مهمتریــن ترکیــب شــیمیایی دانــه برنــج را نشاســته تشــکیل میدهــد کــه 90 درصــد وزن خشــک دانــه را شـامل میشـود. نشاسـته دانـه برنـج از دو بخـش آمیلـوز و آمیلوپکتیـن تشـکیل شـده اسـت. ایـن دو جـزء، کیفیـت غذایــی برنــج را تعییــن میکننــد. برنجهایــی کــه فاقــد آمیلـوز هسـتند برنجهـای مومـی )واکسـی( یـا برنجهـای گلوتینــی تلقــی میشــوند. در برنجهــای غیــر گلوتینــی، حــدود 8 تــا 37 درصــد نشاســته را آمیلــوز تشــکیل میدهــد. شــرایط آب و هوایــی میتوانــد مقــدار آمیلــوز دانــه را تغییــر دهــد. ارقامی از برنج که دارای آمیلوز باال )بیشتر از 25 درصد( هستند پس از پخت خشک میشوند، اما ارقام با آمیلوز متوسط )20- 25 درصد( بعد از پخت و سرد شدن نرم ً دارای پذیرش بیشتری نزد باقی میمانند. این دسته معموال مصرفکنندگان ایرانی هستند. ارقامی که دارای آمیلوز کمتر از 20 درصد باشند )مانند بیشتر ارقام گرده( پس از پخت حالت چسبنده به خود میگیرند. پروتئین از دیگر ترکیبات دانه برنج است. مقدار پروتئین برنج سفید از 5 تا 16 درصد متغیر است و تحت تأثیر شرایط محیطی قرار میگیرد. ارقام ً پروتئین باالتری زودرس در مقایسه با ارقام دیررس معموال دارند. در میان غالت، پروتئین برنج از کیفیت باالیی برخوردار است. در شکل زیر تصاویر مربوط به برنج سفید، قهوهای و شلتوک ارائه شده است )شکل5.)

شکل 5 -به ترتیب از باال شلتوک، برنج قهوهای و سفید

شکل 5 -به ترتیب از باال شلتوک، برنج قهوهای و سفید

 

تقســیم بندی مهــم دیگــر برنــج، از نظــر طــول دوره رســیدن )از کاشــت بــذر در خزانــه تــا برداشــت( اســت و از ایننظــر، برنــج را بــه انــواع زودرس )دوره رشــد کمتــر از 120 روز(، متوســطرس )130- 120 روزه( و دیــررس )بیشتــر از 130 روز( تقســیم بندی میکننــد. طــول دوره رسـیدگی از نظـر فـرار از خشـکی آخـر فصـل، تأمیـن آب و امـکان کشـت مجـدد برنـج پـس از برداشـت اول، از اهمیت باالیـی برخـوردار اسـت. برنجهـای بومـی مثـل انـواع طـارم محلـی )طـارم مازنـدران، هاشـمی، حسـنی، حسـن سـرایی و رقــم اصــاح شــده کوهســار( در گــروه ارقــام زودرس و ارقــام اصــاح شــده مؤسســه تحقیقــات برنــج مازنــدران ماننـد فجـر، شـیرودی و کشـوری در گـروه متوسـطرس و ارقامـی چـون نـدا، نعمـت و آمـل 3 در گـروه ارقـام دیررس قـرار میگیرنـد. شـکل 6 ارقـام مختلـف برنـج را در مزرعـه نشـان میدهـد. ارتفـاع کوتـاه سـاقه ارقـام اصـاح شـده و ایسـتادگی و تحمـل بـه خوابیدگـی در مقابـل ارقـام محلـی در ایــن شــکل بــه روشــنی دیــده میشــود.

 

شکل 6 -ارقام مختلف برنج در مزرعه به ترتیب رقم شیرودی، کوهسار

شکل 6 -ارقام مختلف برنج در مزرعه به ترتیب رقم شیرودی، کوهسار

 

تولید برنج سالم در شرایط پایدار

ادامه شکل 6 -ارقام مختلف برنج در مزرعه به ترتیب رقم الین 843 و الین در دست معرفی 926( با نام پیشنهادی دماوند(

 

فصل دوم

مدیریت تولید برنج از انتخاب رقم تا تهیه نشای مناسب با تأکید بر کشاورزی پایدار

 

عبدالرحمــان عرفانی فرامـرز علینیا مقدمه مدیریـت مزرعـه مبتنـی بـر کشـاورزی پایـدار، رعایـت همــه اصــول تولیــد یــک محصــول را شــامل میشــود و شـامل اقداماتـی از قبیـل انتخـاب رقـم، انتخـاب بـذر تـا برداشـت محصـول و فرایندهـای پـس از برداشـت اسـت. به عبارتـی، کشـاورزی پایـدار همـه اهـداف مدیریـت مزرعـه از جملـه، دسـتیابی بـه حداکثـر عملکـرد، تولیـد محصـول سـالم تـا حفـظ محیطزیسـت را شـامل میشـود. بنابرایـن در ایــن سیســتم حفــظ تنوعزیســتی، حفاظــت از منابــع آب و خـاک و منابـع طبیعـی، بهبـود سـودآوری کشـاورزان و دســتیابی بــه محصــول ســالم موردتوجــه اســت. انتخاب رقم مناسب در کشــاورزی پایــدار بهکارگیــری روشهایــی بــرای کاهــش آســیبپذیری، یکــی از اصــول اولیــه تولیــد محصـول سـالم اسـت. یکـی از ایـن روشهـا، قبـل از هـر فعالیتـی، انتخـاب رقـم مناسـب کشـت اسـت. مواردیکـه در انتخــاب رقــم بایــد موردتوجــه قــرار گیرنــد عبــارت اســت از:

الف- ویژگیهای اقلیمی و خاک مزرعه در منطقـهای کـه درجـه حـرارت یـا دمـای بهـاره پایین اســت )منطقــه کوهســتانی( اولویــت انتخــاب بــا ارقــام مقـاوم بـه سـرمای بهـاره و در منطقـهای کـه محدودیـت آب مطــرح اســت بیتردیــد اولویــت انتخــاب بــا ارقــام ً زودرس و یـا مقـاوم بـه خشـکی اسـت. مثـا رقـم کوهسـار یکـی از ارقـام خیلـی زودرس و متحمـل بـه سرماسـت کـه هـم در مناطـق بـا دمـای پائیـن، ماننـد مناطق کوهسـتانی اسـتان مازنـدران، مناطـق برنـجکاری اسـتان چهارمحـال و بختیـاری، اردبیـل و هـم در مناطقـی که طـول دوره رویش کمتــری دارنــد، ماننــد اســتان خوزســتان کــه گرمــا و یــا کمآبــی عامــل محدودکننــده طــول دوره رویــش برنــج اســت، توصیــه میشــود. بـه همیـن ترتیـب، در منطقـهای کـه خاکـش شـور و یـا لبشــور اســت بایــد ارقامــی انتخــاب شــوند کــه حداقــل تحمــل نســبی در مقابــل شــوری داشــته باشــند، ماننــد مــزارع نزدیــک دریــای خــزر در شهرســتان بنــدر انزلــی در اســتان گیــان و یــا شهرســتان فریدونکنــار در اســتان مازنــدران. در منطقــهای کــه بادخیــز اســت، بایــد ارقامــی انتخـاب شـوند کـه پاکوتـاه و در مقابـل خوابیدگـی مقـاوم باشـند ماننـد رقـم کشـوری، شـیرودی و فجـر در مناطـق بادخیــز اســتان فــارس و سیســتان و بلوچســتان.

ب- تحمل به آفات و بیماریها یکـی از مـواردی کـه نقش بسـزایی در انتخـاب رقم دارد دانسـتن وضعیـت منطقـه از نظـر آفـات و بیماریهاسـت. بــه عنــوان مثــال، در مناطقــی کــه براســاس شــرایط اقلیمــی امــکان گســترش یــک بیمــاری خــاص ماننــد بیمــاری ِبالســت، ســوختگی غــاف یــا ژیبــرال در یــک مقطــع زمانــی وجــود دارد، بهتــر اســت ارقامــی انتخــاب شــوند کــه تحمــل نســبی در مقابــل آن بیمــاری داشــته باشــند تــا مصــرف ســموم شــیمیایی بــه حداقــل ممکــن کاهـش پیـدا کنـد. انتخـاب ارقـام مقـاوم بـه بیمـاری یکـی از اصــول مبــارزه زراعــی اســت.

ج- اهداف کشاورز یکـی از مـواردی کـه در انتخاب رقم مناسـب مؤثر اسـت، هـدف کشـاورز از کشـت اسـت. بـه عنـوان مثـال، برخـی از کشـاورزان رقـم خاصـی را انتخـاب میکننـد تـا پـس از آن بتواننـد کشـت دوبـارهای داشـته باشـند، ماننـد رقـم طـارم محلـی، طـارم هاشـمی، اونـدا و کوهسـار. همچنیـن بعضـی کشـاورزان قصـد آن دارنـد کـه رتـون مناسـبی برداشـت کننـد. بنابرایـن، بایـد رقمـی مـورد انتخـاب قـرار گیـرد که قــدرت رتونزایــی مناســبی داشــته باشــد؛ ماننــد طــارم محلــی، طــارم هاشــمی و رقــم پرمحصــول کشــوری و یــا زودرس باشـد ماننـد رقـم انـواع طـارم و ارقـام اصالحشـده کشـوری، کوهسـار و گیالنـه تـا امـکان کشـت مجـدد و یـا کشـت دوم بـرای آنهـا فراهـم شـود.

د- نیاز بازار و براورد اقتصادی از دیگـر معیارهـای انتخـاب رقـم، نیاز بـازار و سـودآوری بـرای کشـاورز اسـت. برخـی از کشـاورزان در بـراورد اولیـه، متناسـب بـا شـرایط بـازار ارقـام محلـی ماننـد انـواع طـارم از جملـه طـارم محلـی و هاشـمی در اسـتانهای مازنـدران و گیــان، ارقــام چمپــا و عنبــوری در اســتان خوزســتان، رقـم کامفیـروزی در اسـتان فـارس و رقـم لنجان در اسـتان اصفهـان را انتخـاب میکننـد. برخـی دیگـر، ارقـام اصـاح شــده و پرمحصــول کیفــی ماننــد رقــم فجــر، شــیرودی، کشـوری، شـفق کوهسـار و گیالنـه را انتخـاب میکننـد.

ه- رعایت تناوب زراعی ازآنجایـی کـه تناوبزراعـی یکـی از روشهـای مبـارزه تلفیقـی اسـت، بنابرایـن میتوانـد بـه انتخـاب مؤثـر رقـم مناسـب کشـت کمـک کنـد. گرچـه در بسـیاری از مناطـق شـالیزاری شمال کشـور، بویژه مازندران، کشـت دوم مرسوم اسـت و پـس از برنـج محصـول دیگـری، مانند شـبدر، کلزا، سـیر، باقال، انواع سـبزی و…. کشـت میشـود؛ ولی در برخی از اراضـی نیـز تنـاوب یکسـاله برنـج _ برنـج _ سـبزیجات، یـا برنـج _ کشـت دوم )انواع محصـول مثل شـبدر، کاهو ویا سـبزی( _ برنـج )شـامل سـه کشـت در یـک سـال( رایـج اسـت. بنابرایـن، شـاید تغییـر نـوع رقـم بـا ویژگیهـای برتر بتوانـد گام مؤثـری در بهبـود وضعیت کشـت باشـد. همــه مــوارد بــاال از شــاخصهای مدیریــت تلفیقــی محصــول بــه شــمار میرونــد کــه میتوانــد بــه کاهــش مصــرف ســموم و ســایر آالیندههــای محیطزیســت منجــر شــود. بنابرایــن، انتخــاب رقــم مناســب کشــت اولیــن گام در جهـت کاهـش مصـرف مـواد شـیمیایی بـا هـدف تولیـد محصـول سـالم در کشـاورزی پایـدار اسـت. اهمیت انتخاب بذر بــذر اصلیتریــن نهــاده کشــاورزی، شــالوده و اســاس فعالیـت کشـاورزی اسـت. بـذر مرغـوب میتوانـد بهتنهایـی 5 تــا 20 درصــد در افزایــش تولیــد ســهم داشــته باشــد. بـذر زمانـی ارزش دارد کـه دارای صفـات زراعـی ارزشـمند )ماننــد قــوه نامیــه کافــی، خلــوص، مقاومــت بــه آفــات و بیماریهـا و …( باشـد. در چنیـن شـرایطی، اسـتفاده از بـذر مرغـوب میتوانـد فوایـد زیـر را بـه همـراه داشـته باشـد:

• کاهــش مصــرف بــذر بــه علــت درصــد باالتــر جو ا نه ز نــی

• کاهـش بـذور نـارس و پـوک )عدم نیـاز بـه واکاری در سیسـتم کشت مسـتقیم(

• رویش یکنواخت گیاهان و تسهیل در برداشت • تسریع رشد گیاه در مراحل اولیه

• رقابـت مطلـوب بـا علف هـای هـرز و مقاومـت در برابر آفــات و بیماری ها

• کمـک بـه زودرسـی گیـاه و افزایـش مقاومـت در برابر خشکی

• داشــتن عملکــرد وکیفیــت بــذر باالتــر بــه علــت داشــتن خلــوص ژنتیکــی

• کاهــش ضایعــات در همــه مراحــل تولیــد از بــذر تــا برداشــت محصــول

• کاهــش هزینــه تولیــد، افزایــش درامــد کشــاورز، افزایــش تولیــد و کمــک بــه اقتصــاد ملــی مقدار مناسب بذر برای هر هکتار شالیزار مقـــدار بـــذر بـــرای هـــر هکتـــار شـــالیزار بســـتگی بـــه قوهنامیـــه بـــذر، شـــرایط اقلیمـــی منطقـــه، تاریـــخ خزانهگیـــری )یـــا تاریـــخ کاشـــت در سیســـتم کشـــت مســـتقیم( و یـــا درجـــه حـــرارت در زمـــان خزانهگیـــری دارد. اگرچـــه میـــزان بـــذر واقعـــی موردنیـــاز بـــرای یـــک هکتـــار شـــالیزار براســـاس وزن هـــزار دانـــه برنـــج )25 تـــا 30 گـــرم( و تعـــداد بوتـــه در هکتـــار )160 هـــزار تـــا 250 هـزار بوتـه در هکتـار( از 20 تـا 30 کیلوگـرم متغیـر اســـت، ولـــی باتوجـــه بـــه شـــرایط اقلیمـــی، تلفـــات زیـــاد بـــذر در خزانـــه، اطمینـــان از داشـــتن نشـــای کافـــی در زمـــان انتقـــال نشـــا و کشـــت ســـه تـــا پنـــج بوتـــه در هــر کپــه، مقــدار بــذر خیلــی بیشتــر از ایــن مقــدار در نظـــر گرفتـــه میشـــود. بـــرای مثـــال، در زراعـــت برنـــج در مناطـــق شـــمالی کشـــور، میـــزان بـــذر از 40 تـــا 60 کیلوگـــرم در هکتـــار متغیـــر اســـت. البتـــه میـــزان بـــذر ً دو برابـــر مصرفـــی در گذشـــته خیلـــی بیشتـــر، تقریبـــا مقـــدار مصـــرف کنونـــی، یعنـــی 100 تـــا 120 کیلوگـــرم در هکتـــار بودهاســـت. بنابرایـــن، درصورتـــی کـــه دقـــت کافـــی لحـــاظ شـــود هنـــوز هـــم امـــکان کاهـــش مقـــدار بـــذر مصرفـــی وجـــود دارد، کـــه باعـــث صرفهجویـــی در صنعـــت بـــذر کشـــور میشـــود. جوانهدار کردن بذر قبـل از جوانـهدار کـردن بـذر الزم اسـت اقدامـات زیـر صـورت گیـرد:

الف- جداکردن بذرهای پوک )سبک و سنگین کردن بذر در محلول نمک 15 درصد(: برای این کار بهتر است بذرها در ظرفی حاوی محلول آب نمک قرار داده شوند. برای تنظیم مقدار نمک در درون آب از دو روش زیر استفاده میشود: اول: راه ســاده ایــن اســت کــه از یــک عــدد تخممــرغ تـازه اسـتفاده شـود. بـرای اینمنظـور، تخممـرغ در داخـل ظـرف آب قـرار گرفتـه و بـه آب داخـل ظـرف آنقـدر نمک اضافــه میشــود تــا ســطح تخممــرغ بــه انــدازه یــک سـکه دو ریالـی بیـرون از محلـول قـرار گیـرد، کـه در ایـن صـورت نشـاندهنده مناسـب بـودن غلظـت محلـول اسـت ) شـکل 7.) شکل7 -تهیه محلول آب نمک )15 درصد( دوم: بـر اسـاس غلظـت کـه نسـبت 5/1 کیلوگـرم در10 لیتــر آب )محلــول 15 درصــد( محلــول مناســبی را بــرای ایـن کار فراهـم میکنـد. بذرهایـی کـه نـارس، ضعیـف، شکسـته، پـوک و بیمـار هســتند روی ســطح آب قــرار می گیرنــد کــه بایــد دور ریخته شــوند.

ب- خیساندن بذر در آب معمولی ولرم الزم اسـت پـس از جداکـردن بذرهـای پـوک، بذرهـای سـالم بـه مـدت حداقـل 24 سـاعت در آب معمولـی ولـرم قـرار داده شـوند. هـدف از ایـن کار جـذب آب توسـط بـذر و تحریــک قارچهــا و باکتریهــای احتمالــی موجــود در پوســته بــذر اســت تــا در مرحلــه بعــدی بــا ضدعفونــی مناسـب از بیـن برونـد.

ج- ضد عفونی بذر در ایــن مرحلــه محلولــی از یــک قارچکــش مناســب تهیــه و بــذر را بــه محلــول تهیــه شــده اضافــه میکنیــم. بــه عنــوان مثــال، قارچکــش کاربوکســین تیــرام )پــودر وتابـل75 درصـد بـه میـزان 3 در هـزار، یعنـی بـه ازای هـر یـک لیتـر آب 3 گـرم پـودر فـوق، یـا 50 لیتـر آب بـا 150 گـرم سـم کاربوکسـین تیـرام(، سلسـت )مایـع قابـل حـل 5/2 درصـد بـه میـزان دو در هـزار( و تریفمیـن )امولسـیون 15 درصـد بـه میـزان سـه در هـزار(. در ایــن مرحلــه الزم اســت بذرهــا بــه مــدت حداقــل 24 ســاعت در محلــول موردنظــر باقــی بماننــد تــا عمــل ضدعفونــی بــذر بخوبــی صــورت پذیــرد. ســپس بذرهــا را  از آب خــارج کــرده و بــه مکانــی مناســب )گرمخانــه بــا دمــای 25 تــا 30 درجــه ســانتیگراد( بــرای جوانــهدار کـردن منتقـل می کنیـم. بـرای بهبـود جوانهزنـی، بذرهـا را روزانـه بـا آب ولـرم تیمـار میکنیـم. ایـن عمـل ضمـن هوادهــی، موجــب جوانهزنــی یکنواخــت بــذر می شــود. بـذر برنـج در صورتیکـه در شـرایط مناسـب حرارتـی قـرار ً پـس از 4-3 روز جوانـه می زنـد )شـکل 8 .) گیـرد معمـوال مناسـبترین انـدازه جوانـه بـرای انتقـال بـه خزانـه زمانـی اســت کــه طــول جوانــه )ســاقهچه( بــه ریشــهچه دارای نسـبت 1 بـه 2 باشـد. شکل 8 -شکل بذر برنج در زمان مناسب برای انتقال به خزانه تهیه خزانه برنج خزانـه بـه قطعـه زمیـن کوچکـی گفتـه می شـود کـه در داخـل زمیـن اصلـی یـا خـارج از مزرعـه بـرای پـرورش نشــای برنــج تهیــه میشــود و هــدف از آن حمایــت و تســریع در رشــد اولیــه گیــاه برنــج اســت. زمیــن خزانــه بایــد دارای ویژگیهــای زیــر باشــد:

1 -بستر خزانه باید خوب تهیه شود.

2 -حاصلخیز باشد.

3 -مــکان خزانــه بایــد در معــرض نــور خورشــید قــرار داشــته باشــد.

4 -قابــل دســترس باشــد و آبیــاری آن نیــز بخوبــی صــورت گیــرد.

5 -بــه منظــور تســهیل زهکشــی، ســطح خزانــه بایــد حـدود 5-4 سـانتیمتر باالتـر از سـطح زمیـن قـرار گیـرد.

6 -بهتـر اسـت در جهـت شـمال و جنوبـی تهیـه شـود تــا از بادهــای غربــی در امــان باشــد. در گذشــته بــرای بهبــود حاصلخیــزی ســطح خزانــه از گیاهانــی چــون باقــا اســتفاده میکردنــد کــه متأســفانه امــروزه کمتــر مورداســتفاده قــرار میگیــرد. توصیــه میشـود پـس از برداشـت برنـج نـه تنهـا در بسـتر خزانـه بلکـه در کل مـزارع اصلـی از گیاهـان خانـواده لگـوم بویـژه شـبدر بِرسـیم کـه سـازگار بـا منطقـه اسـت کشـت شـود. ایـن کار ضمـن ایجـاد تنـاوب زراعـی مناسـب در شـالیزار و تولیـد علوفـه الزم بـرای دام، بـا اضافـه کـردن ازت به خاک موجــب بهبــود ســاختمان خــاک نیــز می شــود. الزم بــه ذکـر اسـت در آن دسـته از اراضـی کـه گیاهـان علوفـهای کشـت شـده باشـد زمیـن خزانـه حداقـل بایـد 20 تـا 30 ً روز زودتـر شـخم زده شـود و چیـن آخـر علوفـه کامـا بـه ً خـاک برگردانـده شـود تـا در ایـن مـدت کامـا بپوسـد. در غیـر ایـن صـورت، در مراحـل اولیـه رشـد نشـا در خزانـه و یـا در مزرعـه، کمبـود ازت نسـبی مشـاهده می شـود کـه ناشـی از عـدم پوسـیده شـدن گیـاه علوفـهای اسـت. مساحت خزانه سـطح خزانـه مـورد نیـاز بـرای هـر هکتـار زمیـن حدود 250 تــا 350 متــر مربــع اســت. بــرای مدیریــت بهتــر خزانـه بهتـر اسـت عـرض خزانـه کـم و حـدود 1 تـا 5/1 متـر باشـد. طـول خزانـه نیـز 12-10 متـر و بعضـی تـا 18 متـر مناسـب اسـت )شـکل9 .)عـرض زیـاد خزانـه باعـث باالرفتـن احتمـال خشـکیدگی قسـمتهای میانـی کـرت خزانــه و دشــواری مدیریــت آن میشــود )شــکل 10.) شکل

9 -خزانهای با عرض مناسب

10 -خزانه ای با عرض نامناسب بذر پاشی در خزانه بهتـــر اســـت بـــذور جوانـــهدار شـــده در ســـطح خزانـــه در دو مرحلـــه پاشـــیده شـــود: مرحلـــه اول بـــه صـــورت یـــک الیـــهی نـــازک و بـــه صـــورت کمپشـــت بـــر بســـتر خزانـــه پاشـــیده شـــود و در مرحلـــه بعـــد باقیمانـــده بذرهـــا بـــه صـــورت یکنواخـــت در ســـطح خزانـــه قـــرار گیـــرد )شـــکلهای 11 و 12.)

11 -بذرپاشی در خزانه )مرحله اول، به صورت کمپشت( شکل 12 -بذر پاشی در خزانه )مرحله دوم، پاشیدن باقی مانده بذر بر بستر خزانه مدیریت خزانه برنج زمان خزانهگیری و جلوگیری از سرما در خزانه امـروزه بـا تغییـر اقلیـم و آب و هـوای مناطـق، توجـه به زمـان خزانهگیـری بیـش از پیـش ضـروری اسـت. افزایـش درجــه حــرارت و افزایــش تدریجــی طــول فصــل زراعــی ایــن امــکان را بهوجودآوردهاســت تــا از منابــع تولیــد، بهرهبــرداری بیشتــری بــه عمــل آیــد. از ایــنرو، رعایــت تقویـم زراعـی منطقـه، بویـژه بـرای مناطقـی کـه بـا فراهم بـودن آب، امـکان رتونگیـری )دونـوج( یـا کشـت مجـدد برنــج فراهــم اســت از اهمیــت باالیــی برخــوردار اســت. بنابرایـن، در منطقـه شـمال کشـور بویژه اسـتان مازنـدران، اغلــب خزانههــا قبــل از فروردیــن آمــاده میشــوند. بــرای ایــن منظــور الزم اســت تــا بــرای محافظــت از ســرما، خزانــه از پوشــش مناســبی برخــوردار باشــد تــا آســیبی بــه گیاهچههــا وارد نشــود. درعیــن حــال، یکــی از نــکات قابــل توجــه در خزانههایــی بــا پوشــش نایلونــی، رعایــت هوادهــی الزم در روزهــای گــرم و انجــام تهویــه مناســب و نیــز کنتــرل دمــای خزانــه از طریــق جریــان آب ســالم و خنــک اســت. توجــه بــه توصیههــا و پیشبینیهــای هواشناســی منطقــه میتوانــد راهنمــای خوبــی بــرای تصمیــم زمــان خزانهگیــری باشــد. آبیاری خزانه برنــج در روزهــای اولیــه بذرپاشــی در خزانــه از همــان رطوبــت اولیــه بســتر خزانــه اســتفاده میکنــد و نیــازی بـه آبیـاری خزانـه نیسـت. امـا بعـد از چهـار تـا پنـج روز، یعنــی زمانــی کــه جوانههــا رشــد کردنــد و بــه اصطــاح بـاال آمدنـد، خزانـه را بهصـورت مالیـم آبیـاری و بتدریـج، عمـق آب را بـه 3-2 سـانتیمتر میرسـانیم و بـا افزایـش رشـد گیاهچـه بتدریـج عمـق آب بـه 5 سـانتیمتر افزایـش داده می شــود تــا ضمــن کنتــرل علف هــای هــرز، کنــدن گیاهچههــا بــرای نشــا تســهیل شــود. بــا هوادهــی الزم در روزهــای گــرم، بایــد خزانــه را از تنشهــای دمــای بــاال محافظــت کــرد. یکــی از نــکات قابلتوجــه در مدیریــت خزانــه، اســتفاده از آب بــرای کنتــرل دمــای درون پوشــش نایلونــی )پالســتیک( در روزهــای گــرم اســت. در زمانــی کــه هــوا گــرم باشــد بــا بـه جریـان درآوردن آب درون خزانـه و خـروج آن میتـوان بــا خنککــردن محیــط خزانــه، گیاهچــه را از آســیبهای حرارتــی نجــات داد. از طرفــی، در شــرایط ســرما نیــز آب  بـه متعـادل کـردن درجـه حـرارت محیـط خزانـه کمـک شـایانی می کنـد. از ایـنرو، مدیریـت آبیـاری در خزانـه از اهمیــت باالیــی برخــوردار اســت. بنابرایــن در شــبهای ســرد بهتــر اســت خزانــه از آب کافــی برخــوردار باشــد و در روز، خـروج آب از خزانـه، ضمـن هوادهـی مناسـب، بـه رشــد بهتــر گیاهچــه کمــک میکنــد. مدیریت تغذیه در خزانه بـرای رشـد بهتـر بـذر، الزم اسـت خزانـه از حاصلخیـزی مناســبی برخــوردار باشــد. بــرای ایــن منظــور، قبــل از بذرپاشـی، زمیـن خزانـه را بایـد بـا کـود پایـه تقویـت کـرد. بـرای هـر 100 متـر مربـع خزانـه: √ 5/2-2 کیلوگــرم از هــر یــک از کودهــای اوره و سوپرفســفات تریپــل √ و 5/1-1 کیلوگــرم کــود ســولفات پتاســیم توصیــه می شود. تمامــی کــود فســفاته و پتاســیمی همــراه بــا 5/1-1کیلوگــرم اوره چنــد روز قبــل از آخریــن مرحلــه آمادهســازی خزانــه بــه زمیــن داده و بــا خــاک مخلــوط می شـود. درضمـن پس از برداشـت پوشـش پالسـتیکی، در 54 دستورالعمل تولید برنج سالم … صـورت نیـاز بـه اسـتفاده از کود سـرک اوره )براسـاس رنگ بـرگ و تجربـه کشـاورز( و شـرایط مناسـب آب و هوایـی، یـک کیلوگـرم کـود اوره در همیـن سـطح مصـرف شـود. در کشــاورزی پایــدار توصیــه برایــن اســت کــه خزانــه ً در محلــی احــداث شــود کــه قبــا گیــاه علوفــهای ماننــد شــبدر کشــت شدهباشــد. در اینصــورت، چیــن آخــر ً بایــد ســه هفتــه قبــل از احــداث خزانــه بــا شــبدر حتمــا شــخم بــه خــاک برگردانــده شــود و بــا خــاک مخلــوط شـود تـا زمـان کافـی بـرای پوسـیدن بقایـای شـبدر وجـود داشـته باشـد. بنابرایـن بـا توجـه بـه برگشـت ازت کافـی ناشــی از پوســیدن شــبدر در خــاک یــا بســتر خزانــه، در اینگونـه از خزانههـا نیـازی بـه مصـرف کـود اوره نیسـت. از طرف ً دیگـر، اسـتفاده از کودهـای دامـی کامـا پوسـیده بـرای خزانـه توصیـه میشـود. بیتردیـد اسـتفاده از مـواد آلـی طبیعـی ماننـد کـود سـبز و کودهـای دامـی، ضمـن کاهـش نیـاز بـه مصـرف مـواد شـیمیایی و تولیـد محصـول ســالم، بــه حفــظ محیطزیســت کمــک فراوانــی می کنــد. در صورتــی کــه در طــول رشــد گیاهچــه، زردی در پاییــن برگهــا مشــاهده شــود نشــاندهنده ایــن اســتکه گیاهچههــا بــه ازت نیــاز دارنــد. در اینصــورت بایــد 5/0 فصل  تــا 1 کیلوگــرم کــود اوره بــهازای هــر 100 متــر مربــع خزانـه مـورد اسـتفاده قـرار گیـرد. یکـی از نـکات مهـم در مدیریــت تغذیــه خزانــه ایــن اســت کــه 7-5 روز قبــل از انتقـال نشـا بـه زمیـن اصلـی، نبایـد کـود اوره بـه صـورت ســرک در خزانــه مصــرف شــود. کنترل علفهای هرز در خزانه علفهــای هــرز بــا رقابــت بــا گیاهچه هــای برنــج و مصــرف آب و مــواد غذایــی مــورد نیــاز گیــاه، مشــکالت زیــادی را چــه در خزانــه و چــه در زمیــن اصلــی بــرای برنـج بـه وجـود می آورنـد. بـرای کنتـرل علفهـای هـرز در خزانـه برنـج بهتـر اسـت قبـل از بذرپاشـی، بسـتر بـذر بهگونـه ای آمـاده شـود کـه امـکان رشـد علفهـای هـرز در خزانـه فراهـم نشـود. بـه ایـن منظـور، بهتـر اسـت چنـد روز قبـل از بذرپاشـی، خزانـه را بـه عمـق پنـج سـانتیمتر آبیــاری و بــا علفکشهــای مــورد تأییــد، ماننــد بوتاکلــر )ماچتـی( بـه میـزان 40 سـانتیمتر مکعـب )40 سیسـی( بــه ازای هــر 100 متــر مربــع خزانــه، تیمــار کــرد. الزم اسـت خزانـه پس از سمپاشـی حداقـل 48 تا 72 سـاعت در همیـن حالـت باقیمانـده و از خـروج آب جلوگیـری شـود و  پــس از اینمــدت آب را از خزانــه خــارج و ســپس نســبت بــه بذرپاشــی اقــدام کــرد. ایــن روش موجــب جلوگیــری از رشــد اولیــه علفهــای هــرز می شــود. در نتیجــه، گیاهچه هـای جـوان برنـج فرصـت مییابنـد تـا در مراحـل ً رشــد میکننــد، بعــدی بــا علفهــای هــرزی کــه بعــدا ً در بهتــر رقابــت کننــد. بــا رعایــت ایــن نــکات، معمــوال خزانــه، علفهــای هــرز رشــد نخواهنــد کــرد. محافظت از گیاهچهها در مقابل آفات و امراض مدیریــت آفــت ســاقهخوار نــواری در خزانــه بــا تأکیــد برکشــاورزی پایــدار در سیســتم کشــاورزی پایــدار بــرای تولیــد محصــول سـالم، بـر رعایـت اصـول زراعـی بـه منظـور پیشـگیری در مقابــل آفــات تأکیــد میشــود. یکــی از روشهــای مهــم زراعــی بــرای کاهــش آلودگــی آفــات مهــم برنــج، بویــژه کـرم سـاقهخوار در خزانـه، شـخم بالفاصلـه بعد از برداشـت محصـول برنـج و کاشـت محصـوالت غیـر برنـج در زمیـن اصلــی اســت کــه ایــن فراینــد تأثیــر بســزایی در کاهــش جمعیــت انتقالــی الروهــای زمســتانگذران بــه فصــل زراعـی بعـد دارد. همچنیـن، حملـه عوامـل بیمارگـر ماننـد قارچهــا و پرنــدگان در فصــول پاییــز و زمســتان موجــب کاهــش جمعیــت الروهــای زمســتانگذران میشــود. چــون الروهــای زمســتانگذران بخــش قابلتوجهــی از بافـت چربـی ذخیـره شـده در بـدن خـود را در زمسـتان از دســت میدهنــد، بنابرایــن شــبپرههای زمســتانگذران حاصــل از ایــن الروهــا قــادر بــه تخمریــزی بــاال هماننــد شـبپرههای نسـل دوم و سـوم نیسـتند. از ایـنرو، تعـداد دسـته تخـم کمتـری در خزانههـا قابـل مشـاهده و در هـر دســته هــم تعــداد تخــم کمتــری بــه چشــم میخــورد )شـکل 13 .)در نتیجـه، روشهایـی ماننـد کنـدن نشـاهای آلـوده بـه تخـم سـاقهخوار در جلوگیـری از انتقـال نشـاهای آلــوده بــه زمیــن اصلــی بــه مقــدار زیــادی مؤثراســت )شــکل 14.) شکل 13 -دستههای تخم ساقهخوار روی برگ شکل 14 -حشره ماده ساقهخوار، تخم ساقهخوار و بازدید از خزانه و وجین نشاهای حاوی تخم فصل دوم: مدیریت تولید برنج … 59 همچنیـن، بـرای خزانـه فـوق کـه خزانـه کشـت اول نیز نامیـده میشـود، رهاسـازی زنبـور تریکوگرامـا )شـکل 15 ) بهمقـدار یـک عـدد تریکوکارت بـا فاصله هر 5 متـر بویژه در ایـام شـکار شـبپرهها در کاهـش جمعیـت سـاقهخوار تأثیر بسـزایی دارد. در صـورت نیـاز، میتـوان از دیگـر روشهـای کاهشدهنـده جمعیـت شـبپرههای سـاقهخوار، ماننـد تله فرمونـی کـه موجـب اختلال در جفتگیـری شـبپرهها میشـوند نیـز اسـتفاده کرد. شکل

15 -زنبور تریکوگراما بــرای مدیریــت آفــات برنــج بویــژه کــرم ســاقهخوار در خزانــه کشــت دوم بایــد بــا دقــت بیشتــری عمــل کــرد. 60 دستورالعمل تولید برنج سالم … زیـرا احـداث خزانـه کشـت دوم مصـادف بـا فصـل تابسـتان اســت و کشــاورزان بــرای جلوگیــری از گیاهچهســوزی ناشــی از افزایــش دمــا از پوشــش پالســتیکی اســتفاده نمیکننــد. در نتیجــه، گیاهچههــا در معــرض حملــه بیشــتر شــبپرههای ســاقهخوار قــرار میگیرنــد کــه بــرای مدیریــت آفــات برنــج بهویــژه کــرم ســاقهخوار توصیههــای پیشــنهاد میشــود: کنتـرل مکانیکـی آفـات از طریـق کنـدن بـرگ حـاوی تخـم، رهاسـازی تریکـوکارت بـه ازای هـر 5 متـر دو عـدد، نصـب تلـه فرمونـی بـا سـازوکار اختـال در جفـت گیـری شــبپرهها بــه ازای هــر 15 متــر یکعــدد و در نهایــت کنتــرل شــیمیایی بــا اســتفاده از فرموالســیون گرانــول دیازینــون بــه ازای هــر 100 مترمربــع خزانــه 150-200 گـرم در صـورت وجـود آب کافی در خزانه و بسـتن ورودی و خروجـی آب خزانـه یـا اسـتفاده از محلـول کلرپایریفوس به مقـدار 5/1 در هـزار. بـا رعایـت نـکات و دسـتورالعملهای فنـی فـوق توسـط کشـاورزان، آلودگـی در خزانـه و نیـز در زمیـن اصلـی کاهـش یافتـه و نیـاز بـه اسـتفاده از سـموم حشــرهکش کاهــش خواهــد یافــت.مدیریت بیماری در خزانه برنج در صورتـی کـه تراکـم بـذر و نشـا در خزانـه زیاد نباشـد و هوادهـی خزانـه بـه منظـور کنتـرل دمـا و رطوبت نسـبی بموقـع صـورت گیـرد، احتمـال آلودگـی بـه بیماریهــای قارچـی مثـل بالسـت و لکـه قهـوهای کاهـش پیـدا میکند. بـا ایـن حـال، در صـورت مشـاهده آلودگـی زیـاد قارچـی روی نشـای برنـج در خزانـه )شـکل 16 ،)بـرای مبـارزه بـا بیمــاری، سمپاشــی نشــاها در خزانــه بــا ســموم مناســب توصیــه میشــود. بــرای مبــارزه بــا بیمــاری بالســت در خزانـه، بـا مشـاهده عالیـم بیمـاری، سمپاشـی بـا محلـول یــک در هــزار قارچکــش بیــم توصیــه میشــود؛ بــه ایــن صــورت کــه 10 گــرم از ایــن ســم در 10 لیتــر آب حــل شــده و در 100 مترمربــع خزانــه سمپاشــی شــود. سمپاشـی خزانـه بـا قارچ ُ کـش ناتیـوو بـه میـزان 7 گـرم در 20 لیتـر آب، بیمـاری بالسـت و لکـه قهـوهای را کنتـرل میکنـد. چنانچـه توصیه هـای گفتـه شـده در ایـن بخـش رعایـت شـود، پـس از 35 -30 روز گیاهچه های یکدسـت، قـوی و سـالم تولیـد میشـود کـه بـرای انتقـال بـه زمیـن اصلـی آمـاده اسـت.  شکل 16 -عالیم بیماری لکه قهوهای در خزانه فصل سوم دستورالعمل کاشت و برداشت مکانیزه برنج مرتضـی نصیری محمــد محمدیان دستورالعمل کاشت و برداشت مکانیزه برنج بـه منظـور ایجـاد انگیـزه در تولیـد برنـج بویـژه توسـط جوانــان، کاهــش هزینــه تولیــد و افزایــش بهــرهوری از نیــروی کار و زمیــن، اســتقبال از تکنولوژیهــای جدیــد ماننــد نشــاکاری بــا ماشــینهای نشــاکار و برداشــت بــا کمباینهــای مخصــوص برنــج ضــروری اســت. در ایــن ارتبــاط، کشــاورزان بایــد مــواردی را در اســتفاده درســت از ایـن تکنولوژیهـا رعایـت کننـد؛ کـه بـه طـور خالصـه بـه مهمتریـن ایـن مـوارد بـه شـرح ذیـل اشـاره میشـود: پرورش نشای جعبهای بــرای تولیــد نشــای ســالم، قــوی و بــدون آفــات و بیماریهـا، الزم اسـت مـوارد زیـر بهطـور کامـل و درسـت رعایــت شــود: تهیه بذر بهتــر اســت از بذرهــای گواهــی شــده کــه خالــص و فاقـد آلودگـی بـه علـف هـرز، آفـات و بیماریهـا هسـتند، اســتفاده شــود. در صــورت دسترســی نداشــتن بــه بــذر گواهـی شـده، بـذر مـورد نیـاز بایـد از مـزارع سـالم و فاقـد  آلودگــی تهیــه شــود و از نظــر فیزیکــی و ژنتیکــی ک ً امــا خالـص باشـد و در جـای خشـک و خنـک تـا فصـل کشـت نگهـداری شـوند. سبک و سنگین کردن بذر بـه منظـور جداسـازی بذرهـای سـالم از بذرهـای پـوک و ناسـالم، بایـد بذرهـا در محلـول آب نمـک 15 درصـد )بـه صورتـی کـه یـک تخـم مـرغ تـازه در محلـول نمک شـناور بمانــد( قــرار داده شــوند. بذرهــای ســالم کــه ســنگینتر هســتند بایــد جــدا شــده و بــرای گرفتــه شــدن نمــک از روی آنهــا شستوشــو شــوند. ضدعفونی بذر بذرهــا بهمــدت 24 ســاعت در آب ولــرم و تمیــز خیســانده میشــوند. ســپس بــه مــدت 24 ســاعت در محلــول قارچکشهــای توصیــه شــده حفــظ نباتــات، ماننــد تیوفانــات متیــل تیــرام )پــودر وتابــل 80 درصــد بــه میــزان 5/4 گــرم ســم بــرای یــک کیلــو بــذر در 5/1 لیتـر آب حـل شـود( کاربوکسـین تیـرام )پـودر وتابـل 75 درصــد بــه میــزان ســه الــی پنــج گــرم قارچکــش بــرای یـک کیلوگـرم بـذر در 5/1 لیتـر آب حـل شـود(، سلسـت )مایــع قابــل حــل 5/2 درصــد بــه میــزان دو در هــزار( و تریفمیـن )امولسـیون 15 درصـد بـه میـزان 3/3 در هـزار( خیســانده میشــود. جوانهدار کردن بذر بعـد از ضدعفونـی، بذرهـا در حوضچـه جوانهزنـی قـرار داده میشــوند، کــه بــا تنظیــم درجــه حــرارت دســتگاه )25 درجــه ســانتیگراد بــه مــدت چهــار الــی پنــج روز و یــا حداکثــر 32 درجــه ســانتیگراد بــه مــدت 2 روز( جوانهزنـی بـه طـور یکنواخـت انجـام میشـود. راه دیگـر، اســتفاده از گرمخانــه اســت کــه در آن، بذرهــا بــا آب ولـرم 30 تـا 40 درجـه سـانتیگراد تیمـار شـده و سـپس پوششـی روی بذرهـا قـرار داده میشـود تـا درجـه حـرارت مــورد نیــاز بــرای جوانهزنــی حفــظ شــود. طــول مناســب جوانــه بــرای بذرپاشــی در جعبــه نشــا یــک میلیمتــر اســت. مصرف کود در خزانه جعبهای چنانچـه از خـاک خشـک بـرای بسـتر خزانـه جعبـهای  اسـتفاده میشـود، بـه هنـگام آمـاده کـردن خـاک، مقـدار دو گــرم از کودهــای اوره، سوپرفســفات تریپــل و ســولفات پتاسـیم بـه خـاک هـر جعبـه اضافـه شـود. نکته 1 :نکته مهم در خزانه جعبهای تنظیم pH خاک مورد استفاده برای جعبههاست، که ابتدا باید pH خاک اندازهگیری شود و در صورتی که pH آن باال باشد باید با استفاده از گوگرد عنصری آن را به مقدار مناسب )5-6 )رساند. برای کاهش pH به میزان 2 تا 5/2 واحد، در خاکی به وزن 100 کیلوگرم به حدود 200 گرم گوگرد عنصری نیاز است. کود مورد نیاز برای خاک جعبه کـود شـیمیایی مـورد نیـاز بـرای خـاک هـر جعبـه از هـر یـک از عناصـر ازت، فسـفر و پتـاس دو گـرم اسـت. بذرپاشی در جعبه بـرای ارقـام محلـی، 180 الـی 200 گـرم بـذر جوانهزده، و بـرای ارقـام اصلاح شـده، 150 گـرم بـذر جوانـهزده برای هـر جعبـه الزم اسـت. در زیـر تصاویـر نحـوه خیسکـردن جعبههـای پـر از خاک و عملیات بذرپاشـی جعبه نشـا آمده اسـت )شـکل 17 و 18.) شکل 17 -نحوه خیس کردن جعبههای پر از خاک شکل 18 -عملیات بذرپاشی جعبه نشا ظهور نشا بعد از بذرپاشی جعبههــای بذرپاشــی شــده را در انکوباتــور )گرمخانــه( بــا دمــای حداکثــر 32 درجــه ســانتیگراد بهمــدت 48 سـاعت قـرار میدهیـم. در روش غیرگرمایـی، میتـوان بـا اســتفاده از پوشــش نایلونــی از گرمــای محیــط اســتفاده کـرد تـا طـول جوانههـا بـه 10 الـی 12 میلیمتـر برسـد. سبز کردن نشا بعــد از ظهــور نشــا، بــرای ســبز شــدن و رشــد نشــا، جعبههـا را بایـد در سـالن پـرورش نشـا قـرار دهیـم و یـا بـا آمادهکـردن بسـتر خزانـه، جعبههـا را در بسـتر چیـده و بـا پوشـش نایلونـی دمـای آنرا حفـظ کنیـم. مدیریت بستر خزانه از نظر آب و درجه حرارت دمــای مناســب در زیــر پوشــش نایلونــی در طــول روز 20 تـا 30 درجـه سـانتیگراد و در شـب 15 تـا 20 درجـه ســانتیگراد اســت. جهــت تأمیــن رطوبــت خــاک و رشــد گیــاه، انجــام منظــم آبیــاری الزم اســت. بعــد از اینکــه طــول نشــا بــه پنــج ســانتیمتر رســید، در طــی روز دو ســانتیمتر آب فصل سوم: دستورالعمل کاشت و برداشت مکانیزه برنج 71 میتوانـد پـای بوتـه باشـد و در شـب ایـن آب بایـد خـارج شــود. ایــن کار باعــث فعــال شــدن ریشــه و خــوب رشــد کــردن نشــا میشــود. کود سرک در صـورت ضعیـف و زرد بـودن نشـا، میتـوان جعبههـا را بـا محلـول دو در هـزار کـود اوره محلولپاشـی کـرد. در حالتـی کـه کاهـش درجـه حـرارت شـدید باشـد، بایـد از مصـرف کـود اوره خـودداری کـرد، بویـژه اگـر ایـن کاهـش درجــه حــرارت در زمــان انتقــال نشــا بــه زمیــن اصلــی اتفـاق بیفتـد. انتقال نشا به زمین اصلی پـس از حـدود 15 الـی 20 روز، زمانـی کـه نشـاها سـه برگــی شــدند و ارتفــاع آنهــا بــه 10 الــی 15 ســانتیمتر رســید، بایــد آنهــا را بــه مزرعــه اصلــی منتقــل کــرد. فاصلـه کاشـت بـرای ارقـام محلـی 12×30 و بـرای ارقـام پرمحصـول پرپنجـه و حسـاس بـه بیمـاری شـیت بالیـت 18×30 توصیــه میشــود )شــکل 19.) شکل19 -جعبه نشا آماده انتقال به زمین اصلی واکاری گاهی به علت عدم وجود نشا در بعضی از نقاط جعبه و یا عمق نامناسب خاک، ماشین نشاکار نمیتواند نشای مناسبی داشته باشد. در این صورت، بهترین زمان واکاری نشاهای از دست رفته حداکثر 5 الی 10 روز پس از نشاکاری است. آماده کردن زمین شخم برگردان، در طول زمستان و شخم دوم در فروردین و شخم سوم همراه با تسطیح و آمادهسازی باید حدود 20 روز قبل از نشا انجام شود. عمق خاک در زمین اصلی عمــق مناســب آمــاده ســازی خــاک در زمیــن اصلــی بــرای ماشــین نشــاکار 20 الــی 25 سانتیمتراســت. کود مورد نیاز زمین اصلی بـا آزمایـش خـاک نـوع رقـم مـورد کشـت، مقـدار کـود فسـفاته، پتاسـه و همچنیـن کـود ازتـه را میتـوان تعییـن کــرد کــه در فصــول بعــدی به ‏تفصیــل بــه آن پرداختــه شـده اسـت. علفکش علفکــش در زمیــن اصلــی بایــد قبــل از نشــاکاری بــا ماشـین مصـرف شـود. چـون نشـاها کوچـک هسـتند، اگـر علفکــش بعــد از نشــاکاری مصــرف شــود ممکــن اســت اثـر نامطلوبـی روی نشـاها داشـته باشـد. برداشت مطلبـــی کـــه در برداشـــت مکانیـــزه مـــورد توجـــه اســـت مناســـب بـــودن مزرعـــه شـــالیزار بـــرای کار کمبایـــن اســـت. شـــرط اساســـی ایـــن مطلـــب داشـــتن  زهکـــش مناســـب اســـت تـــا کشـــاورز بعـــد از رســـیدن محصـــول در کمتریـــن زمـــان )حـــدود 10 روز( بتوانـــد مزرعـــه را خشـــک کنـــد تـــا ادوات کشـــاورزی براحتـــی در آن حرکـــت کننـــد و کار انجـــام دهنـــد. در ایـــن روش، ً محصـــول برداشـــت شـــده بـــرای کاهـــش رطوبـــت حتمـــا بایـــد بـــه خشـــکُکن بـــرده شـــود )شـــکل 20 .) شکل20 -برداشت مکانیزه برنج روش دیگر برداشت، درو محصول با ماشین و یا به صورت دستی است که بعد از کاهش رطوبت، خرمنکوبی با کمباین انجام میشود و محصول برداشتشده احتیاج به خشک کردن شلتوک ندارد، ولی هزینه برداشت بیشتر از هزینه برداشت مستقیم است )شکل 21.)  شکل 21 -برداشت با دست و خرمنکوبی با کمباین توجه: برای مدیریت مبارزه با آفات، بیماریها و علفهای هرز در کشت مکانیزه، به دستورالعمل ارقام پرمحصول و محلی مراجعه شود. فصل چهارم مدیریت تلفیقی تغذیه گیاه برنج در شرایط تولید پایدار محمــد محمدیان مقدمه مصــرف نهادههــا از جملــه کودهــای شــیمیایی بــرای افزایــش و تولیــد پایــدار برنــج ضــروری اســت. تــا چنــد سـال پیـش دولـت بـرای انـواع کودهـای شـیمیایی یارانـه پرداخـت می‌کـرد ولـی بـا جهتگیریهـای جدیـد مبنـی بــر برداشتهشــدن یارانههــا، هزینــه کودهــای شــیمیایی و سـایر نهادههـا سـهم بیشتـری از هزینههـای تولیـد را در آینـده بـه خـود اختصـاص خواهنـد داد. نگرانـی از افزایـش هزینـه تولیـد بـه همـراه نگرانیهـای مربـوط بـه خطـرات زیســتمحیطی مصــرف کودهــای شــیمیایی دالیلــی هسـتند کـه مصـرف بهینـه آنهـا را توجیـه می‌کنـد. چـرا کـه در حـال حاضـر نیـز هزینـه تولیـد برنـج بـه انـدازهای زیـاد هسـت کـه توجیـه اقتصـادی کشـت ایـن محصـول راهبـردی را زیـر سـؤال بـرده اسـت. از سـوی دیگر خطـرات زیسـت محیطی ناشـی از مصرف کودهــا )بهویــژه مصــرف بیرویــه و نادرســت( بــا آلودگــی منابــع آب و خــاک، ســامت انســان را تهدیــد می‌کنــد. ســاخت کودهــای شــیمیایی بیشتــر از منابــع غیرقابــل تجدیـد شـونده صـورت میگیـرد. بـه عبـارت دیگـر روزی فــرا میرســد کــه ایــن منابــع بــرای ســاخت کودهــا در  دسـترس نباشـند. بـرای مثـال کودهـای فسـفاته از سـنگ فسـفات سـاخته میشـوند کـه در معـادن سـنگ فسـفات وجــود دارنــد و در صــورت مصــرف بیرویــه، ایــن معــادن بـه اتمـام خواهنـد رسـید و بـرای نسـلهای آتـی امـکان ســاخت و اســتفاده از کودهــای فســفاته وجــود نخواهــد داشـت. از طـرف دیگـر، اگرچـه ممکـن اسـت منابـع اولیـه برخــی از کودهــا در حــد وفــور در دســترس باشــد ولــی بـرای سـاخت ایـن کودهـا و تبدیـل منابـع اولیـه بـه کـود شـیمیایی، الزم اسـت تـا از سـوختهای فسـیلی اسـتفاده شـود کـه ایـن سـوختها نیـز رو بـه اتمـام هسـتند. بـرای مثــال بــرای تولیــد یــک تــن کــود اوره، حــدود 4 بشــکه نفــت خــام مصــرف میشــود. بنابرایــن، ایــن نگرانیهــا باعــث میشــوند تــا در مــورد اهمیــت مصــرف بهینــه کودهــا بیشتــر تفکــر کنیــم. مصــرف درســت و اصولــی کــود باعــث میشــود کــه کشـاورزان بـدون تغییـر در مقـدار مصـرف کـود و فقـط بـا مصــرف بهینــه و درســت، عملکــرد بیشتــری بــه دســت آورنــد کــه در ایــن صــورت هزینــه تولیــد نیــز کاهــش مییابــد. کشــاورزان بایــد بداننــد کــه همیشــه مصــرف کــود بیشتــر مســاوی عملکــرد و محصــول بیشتــر ف نیسـت. بـرای مثـال، ممکـن اسـت کشـاورزی بـا مصـرف 400 کیلوگـرم کـود اوره و 300 کیلوگـرم کود سوپرفسـفات ً 700 کیلوگــرم در هکتــار( 6 تــن عملکــرد تریپــل )جمعــا از رقـم فجـر بگیـرد در حالـی کـه کشـاورز دیگـر ممکـن اســت بــا مصــرف 200 کیلوگــرم اوره، 150 کیلوگــرم سوپرفســفات تریپــل و 150 کیلوگــرم ســولفات پتاســیم ً 500 کیلوگـرم در هکتـار( محصـول بیشتـری بـه )جمعـا دســت آورد. در ایـن بخـش سـعی شـده اسـت تـا بـا بیانـی سـاده بـه چهـار پرسـش اساسـی زیـر پاسـخ داده شـود: 1 -چه نوع کودی باید در شالیزار مصرف شود؟ 2 -کودها باید به چه روشی مصرف شوند؟ 3 -به چه مقدار از هر یک کودها نیاز است؟ 4 -هر یک از کودها در چه زمانی باید مصرف شوند؟ در واقـع عمل به پاسـخ پرسـشهای باال، همـان مدیریت مناسـب کود در اراضی شـالیزاری است. گیاهـان عناصـر معدنـی الزم را از خـاک جـذب می‌کنند ولـی در بیشتـر مـوارد، مقـدار جـذب شـده از خـاک بـرای رشـد بهینه گیاه و دسـتیابی به عملکرد بهینه کافی نیسـت. کودهـا بـه منظـور جبـران آن مقـدار از عناصر غذایـی موردنیـاز گیـاه کـه خـاک قـادر بـه تأمیـن آنهـا نیسـت، مصرف میشـوند. از میـان عوامـل تولیـد، افزایـش عملکـرد ناشـی از مصـرف کـود بـه طـور متوسـط حـدود 35 تـا 55 درصـد اسـت و ایـن نشـاندهنده اهمیـت فـراوان مصـرف کـود در افزایـش تولیـد اسـت. در اراضـی شـالیزاری مازنـدران، در شـرایط مسـاوی سـایر عوامـل )از قبیل نـوع رقم، مقـدار آب و …( و افزایـش تولیـد ناشـی از مصرف کـود میتواند از صفر تـا 100 درصـد نوسـان داشـته باشـد. بـه ایـن معنـی که در برخـی از خاک‌هـا کـه از فقـر عناصـر غذایـی ضـروری برنج رنـج میبرنـد، میتـوان بـا مصـرف مناسـب کـود، عملکـرد در واحـد سـطح را بـه دو برابـر افزایـش داد )در مقایسـه بـا حالتـی کـه کـود مصرف نشـود( و در برخـی از اراضـی که از خـاک حاصلخیـزی برخوردارنـد مصرف کود بیفایـده بوده و تأثیـری بـر عملکرد ندارد و جز اتالف سـرمایه و آلودهسـازی محیطزیسـت پیامـدی نـدارد. عمـده خاک‌هـای شـالیزاری اسـتان مازنـدران بیـن خاک‌هـای بسـیار فقیـر و بسـیار حاصلخیـز قـرار دارنـد کـه بـر حسـب درجـه حاصلخیزی نیازمنـد بـه مصـرف مقادیر مختلف کود هسـتند تـا حداکثر تولیـد اقتصـادی بـه دسـت آیـد. ایـن گفتـه بـه ایـن معنی اسـت کـه دو مزرعـهای کـه در کنـار هم قـرار دارنـد ممکن اسـت در شـرایط مشـابه از نظـر تأمیـن عوامـل رشـد و نوع رقـم، بـه مقادیـر متفاوتـی از کودها نیاز داشـته باشـند. نکتـه مهـم دیگـری نیـز کـه در مصـرف کودهـا وجـود دارد مصـرف متعـادل کودهاسـت. یعنـی مصـرف نـه فقـط یـک یـا دو نـوع کـود، بلکـه مصـرف هـر نـوع کـودی اسـت کـه خـاک قـادر بـه تأمیـن مقـدار کافـی آن جهـت تولیـد اقتصــادی محصــول نباشــد. بــه عبــارت ســادهتر، تولیــد اقتصـادی وقتـی میسـر اسـت کـه تمامـی نیازمندیهـای گیـاه بـه عناصـر غذایـی مختلـف در حـد کفایـت باشـد. عناصر مورد نیاز گیاه برنج ً بــرای برنــج عــاوه بــر 16 عنصــر غذایــی کــه تقریبــا تمامــی محصــوالت زراعــی و باغــی مــورد نیــاز اســت بــه عنصــر سیلیســیم نیــز نیــاز دارد. برخــی از ایــن عناصــر غذایــی از راه آب و هــوا تأمیــن میشــوند امــا عناصــری کــه بــه مقــدار زیــاد توســط محصــول مــورد نیــاز اســت و بایــد از طریــق خــاک تأمیــن شــوند عناصــر نیتــروژن، فسـفر و پتاسـیم هسـتند. اگـر از زمیـن مـورد کشـت هـر سـاله محصـول مناسـبی انتظـار داشـته باشـیم، الزم اسـت ایــن عناصــر غذایــی را بــه صــورت کــود مصــرف کنیــم کـه کشـاورزان ایـن عناصـر را بیشتـر در قالـب کـود اوره، سوپرفسـفات تریپـل و سـولفات پتاسـیم مصـرف میکننـد. کلسـیم، منیزیـم و گوگـرد جـزء عناصـر پرمصـرف و آهـن، منگنــز، مــس، روی، بــر، مولیبــدن و کلــر جــزء عناصــر کممصــرف هســتند کــه گیــاه بــه مقــدار کمتــری از آنهــا نیـاز دارد. سـیلیس یـک عنصـر مفیـد بـرای برنـج اسـت. همـه عناصـر یـاد شـده از طریـق خـاک تأمیـن میشـوند کــه ممکــن اســت بــه طــور طبیعــی توســط خــاک در اختیــار گیــاه قــرار گیرنــد یــا از طریــق مصــرف کــود بــه خــاک اضافــه شــوند و ســپس جــذب گیــاه شــوند. عناصر فرعی یا ثانویه و عناصر کممصرف اگرچه به مقدار بسیار کمی برای محصول مورد نیاز است و مقادیر کمی از آنها توسط گیاه از خاک جذب میشود ولی چنانچه مقدار هر یک از این عناصر غذایی در خاک کم باشد دیگر عناصر غذایی حتی اگر به مقدار کافی در اختیار گیاه قرار گیرند نمیتوانند نقش و وظیفه خود را به درستی انجام دهند. نیتروژن، نقشو وظیفه آن در گیاه نیتــروژن بــه رشــد ســریع گیــاه )افزایــش ارتفــاع و تعــداد پنجــه گیــاه( و افزایــش انــدازه بــرگ، تعــداد دانــه در خوشــه، درصــد دانههــای پــر در هــر خوشــه و مقــدار پروتئیـن دانـه کمـک می‌کنـد. نیتـروژن در سرتاسـر دوره رشـد مـورد نیـاز اسـت، امـا بیشتریـن نیـاز بـه ایـن عنصر بیـن مراحـل اولیـه تـا اواسـط پنجهزنـی و مرحلـه ظهـور سـنبلهجوان )جفـت پـر( اسـت. نیتـروژن در داخـل گیـاه متحـرک اسـت و از آنجایـی کـه نیتـروژن از برگهـای پیـر بــه برگهــای جوانتــر منتقــل میشــود، عالئــم کمبــود نیتــروژن، ابتــدا در برگهــای پیرتــر ظاهــر میشــود. عالئم ظاهری کمبود نیتروژن و تأثیر کمبود آن بر رشد گیاه گیاهـان مبتـا بهکمبـود نیتـروژن متمایـل به زرد شـده و در کمبـود شـدید رشـد آنهـا متوقـف میشـود و ضمـن کاهـش پنجه زنـی، تولیـد برگهـای کوچـک و گیاهانـی بـا قـد کوتـاه میکننـد. همچنیـن، تعـداد دانـه در خوشـه آنهـا کاهـش پیـدا میکنـد )شـکل 22 .)کمبـود نیتـروژن در جایــی کــه مقــدار زیــادی از کــود اوره نابههنــگام و ً بــا روش نادرســت مصــرف شــود، اتفــاق میافتــد. تقریبــا تمامــی نیتــروژن موجــود در کاه در اثــر ســوزاندن تلــف میشــود و بههمیــن دلیــل اســت کــه توصیــه میشــود کاه و کلـش باقیمانـده پـس از برداشـت، سـوزانده نشـوند بلکــه در حالتــی کــه خــاک خشــک اســت تــا از طریــق شـخم بـا خـاک مخلـوط شـود و در اثـر پوسـیدن و تجزیـه، مــواد غذایــی موجــود در آن آزاد شــده و بــرای محصــول سـال بعـد مـورد اسـتفاده قـرار گیـرد. نکتـه اساسـی کـه در مـورد کـود نیتروژنـه در شـالیزار وجــود دارد ایــن اســت کــه ایــن ک ّ ودهــا بشــدت در معــرض تلفــات بــه شــیوههای مختلــف قــرار دارنــد. بــه طــوری کــه همیشــه بیــش از 50 درصــد کــود نیتروژنــه مصرفــی شــالیزار، تلــف میشــود. ایــن تلفــات عــاوه بــر آلودهســازی محیطزیســت، موجــب تلفــات ســرمایه کشـاورز نیـز میشـود. بخـش زیـادی از کـود نیتروژنـه بـه محـض مصـرف در اراضـی غرقابـی بـه شـکل گاز آمونیـاک درآمــده و وارد هــوا میشــوند. شکل22 -عالئم کمبود نیتروژن در برنج: )

الف( در کرت شاهد که نیتروژن مصرف نشده است برگها دارای رنگ سبز متمایل به زرد هستند )

ب( در گیاهان مبتال به کمبود نیتروژن، برگها کوچک‌تر هستند )

ج( پنجهزنی در جایی که کمبود نیتروژن وجود دارد کاهش می‌یابد )

د( پنجهزنی بیشتر در جایی که کود نیتروژنه مصرف شده است. الف ج د ب  روش مصرف کود اوره در شالیزار کـود پایه نیتروژنه باید قبل از نشـاکاری بـا خاک مخلوط شـود. بـرای کاهـش تلفـات بایـد پـس از جابهجایـی خـاک در آخریـن مرحلـه آمادهسـازی زمیـن )بـه اصطلاح محلـی آخریـن پـر( بدون حضـور آب )مزرعـه بدون آب باشـد( کود اوره را مصـرف و بالفاصلـه آن را بـا تیلـر )دارای چرخهـای باتالقـی یـا نیمباتالقـی( یـا بـا تراکتـور )دارای دنبالهبنـد( بـه زیـر خـاک بـرد. پـس از مصـرف و زیـر خـاک بـردن آن بایـد 5 تـا 6 سـاعت از آبیـاری خـودداری و سـپس اقـدام به آبیـاری شـود. یکـی دیگـر از مـوارد، مصرف کود سـرک بعد از زهکشـی و خشـکاندن مزرعه در مرحلـه حداکثر پنجهزنی اسـت. در ایـن مرحلـه بایـد مزرعـه را در صـورت تأمیـن آب آنقـدر خشـکاند تـا زمیـن تـرک مویـی بـردارد و نسـبت به دادن کـود سـرک اقـدام کـرد و سـپس آبیـاری کـرد. توجه داشـته باشـید در انتهای مزرعه باید از خـروج آب جلوگیری کـرد، یعنـی قبـل از اینکـه آب به انتهـای مزرعه برسـد باید آبیـاری مزرعـه را قطع کنید. مصرف کـود اوره قبل از آخرین مرحله آمادهسـازی زمیـن و وجیـن اول در افزایش پنجهزنی بویـژه پنجههـای مؤثـر نقش مهمـی دارد. مقدار مصرف کود نیتروژنه براســاس نیــاز بــه عناصــر غذایــی، ارقــام برنــج بــه دو دســته ارقــام محلــی کممحصــول و ارقــام اصالحشــده پرمحصــول تقســیمبندی میشــوند. روشــن اســت کــه هرچــه از یــک رقــم برنــج انتظــار عملکــرد بیشتــری داشــته باشــیم، مقــدار مصــرف کــود نیــز بایــد بیشتــر باشـد. توصیـه کـودی براسـاس نیـاز محصـول )بـر اسـاس نیــاز گیــاه(، معتبرتریــن و صحیحتریــن بــراورد توصیــه کـود در اراضـی شـالیزاری غرقـاب اسـت. بنابرایـن باتوجـه بـه اینکـه درحـال حاضـر شـاخص خاکـی مناسـبی بـرای توصیـه کـود نیتروژنـه در اراضـی شـالیزاری غرقابـی وجـود نــدارد، توصیــه کــود نیتروژنــه را میتــوان بــه روش زیــر انجــام داد: توصیه کود نیتروژنه براساس نیاز گیاه مصــرف حــدود 30 کیلوگــرم اوره بــه ازای هــر تــن دانـه مـورد انتظـار بـرای رقـم پرمحصولـی مثـل شـیرودی بـا فـرض عملکـرد مـورد انتظـار 7 تـن در هکتـار در اراضی شـالیزاری، بایـد حـدود 210 کیلوگـرم کـود اوره بـا توجـه بـه شـرایط رشـد محصـول و شـرایط آب و هوایـی مصـرف کـرد. در صورتـی کـه منبـع کـود نیتروژنـه از سـایر منابـع مثــل اوره بــا پوشــش گوگــردی باشــد محاســبات بایــد براسـاس مقـدار نیتـروژن موجـود در کـود مـورد اسـتفاده، صـورت گیـرد. زمان مصرف کود اوره در برنج کـود اوره را نبایـد یک‌بـاره در اراضـی شـالیزاری مصـرف کــرد، زیــرا تلفــات کــود در ایــن صــورت خیلــی زیــاد و عــاوه بــر اتــاف ســرمایه کشــاورز، موجبــات آلودگــی محیطزیســت را فراهــم مــیآورد. دیــده شــده اســت کــه برخــی از کشــاورزان کــود پایــه را حــدود یــک هفتــه تــا 10 روز پــس از نشــاکاری مصــرف می‌کننــد کــه مصــرف کـود اوره در ایـن مرحلـه تلفـات زیـادی را بـه همـراه دارد. بنابرایـن بـه کشـاورزان توصیـه میشـود در صـورت نیـاز به ً ایـن کار را قبـل از نشـاکاری انجـام کـود پایـه اوره، حتمـا دهنــد. بــا توجــه بــه اینکــه گیــاه نمیتوانــد نیــاز خــود را بــه کــود بیــان کنــد وســایل کمکــی اختــراع شــدهاند کـه میتواننـد انسـان را در تشـخیص زمـان مصـرف کـود سـرک اوره در شـالیزار یـاری کننـد. یکـی از ایـن وسـایل کـه ارزان و اسـتفاده از آن بسـیار سـاده اسـت نمـودار رنـگ بــرگ )LCC )نــام دارد. اســتفاده از ایــن وســیله بســیار آســان بــوده و راهنمــای اســتفاده از آن نیــز در پشــت آن نصــب شــده اســت )شــکل 23.) شکل 23 -استفاده از نمودار رنگ برگ )LCC )برای تشخیص زمان مناسب مصرف سرک کود اوره توصیههایی درمورد مصرف کود اوره

1 -بــه طــور کلــی توصیــه میشــود کــود اوره در ســه نوبـت و بـه صـورت زیـر مصـرف شـود: *40 درصــد کــود بــه صــورت پایــه )کــود قبــل از نشـاکاری در مزرعـه بـدون آب مصـرف و سـپس بـا چـرخ آهنــی تیلــر بــا خــاک مخلــوط شــود(. *30 درصــد در اوایــل مرحلــه پنجه زنــی )قبــل از وجیــن اول بــه طــوری کــه ابتــدا کــود ســرک مصــرف و سـپس وجیـن انجـام شـود(. ایـن مرحلـه در ارقـام محلـی سـه هفتـه پـس از نشـاکاری و در ارقـام پرمحصـول حـدود 4 هفتــه پــس از نشــاکاری اســت. *30 درصـد در اواخـر مرحلـه پنجه زنـی )مرحلـه ظهـور ســنبله جــوان( یــا همــان مرحلــه جفتپــر در اصطــاح کشـاورزان مصـرف شـود. ایـن مرحلـه در ارقـام محلـی 30 تـا 35 روز پـس از نشـاکاری و در ارقـام پرمحصـول حـدود 40 روز پـس از نشـاکاری اسـت.

2 -از مصــرف زیــاد کــود پایــه )یعنــی حــدود 100 کیلوگــرم اوره در هکتــار( در برنــج نشــایی در طــی ســه هفتــه اول پــس از نشــاکاری کــه رشــد محصــول کنــد اســت، بایــد اجتنــاب کــرد.

3 -یـک نوبـت مصـرف اوره بایـد در اواخـر مرحلـه رشـد )در مرحلـه گلدهـی( صـورت گیـرد تـا پیـری برگهـا بـه تأخیـر افتـاده و باعـث افزایـش پرشـدن دانـه شـود. بـرای کاهـش خطـر ورس و حملـه آفـات، از مصـرف مقـدار زیـاد کـود اوره بیـن مرحلـه ظهـور سـنبله جـوان و گلدهـی باید پرهیـز شـود.

4 -مصــرف کــود ســرک اوره در مواقعــی کــه بارندگــی فصل چهارم: مدیریت تلفیقی تغذیه گیاه برنج … 93 ســنگین پیشبینــی میشــود نبایــد انجــام شــود. کــود اوره را نبایــد در آب ایســتابی پــای بوتههــا تحــت شــرایط وزش بـاد، قبـل از پوشـش کامـل زمیـن توسـط محصـول یـا در وسـط روز کـه درجـه حـرارت آب در باالتریـن حـد خـود قـرار دارد، مصـرف کـرد.

5 -نیــاز بــه مصــرف کــود اوره در فصــل رشــدی بــا بارندگــی و پوشــش ابــر بیشتــر )تابــش کمتــر، پتانســیل عملکـرد پایینتـر( کمتـر از نیـاز کـودی در فصـل رشـد بـا بارندگــی و پوشــش ابــر کمتــر )تابــش بیشتــر، پتانســیل عملکـرد باالتـر( اسـت.

6 -توصیـه میشـود در اراضـی شـور در صـورت امـکان بــه جــای کــود اوره از کــود ســولفات آمونیــوم اســتفاده شـود. توصیـه شـده اسـت کـه پـس از یـک دور کشـت شـبدر برســیم و برداشــت کامــل چینهــای آن، از مصــرف کــود اوره بــرای ارقــام محلــی برنــج )مثــل طــارم( خــودداری شـود و بـرای ارقـام پرمحصـول برنـج مقـدار کـود اوره را بـه نصـف مقـدار توصیـه شـده کاهـش داد. بـا توجـه بـه تحقیقـات انجـام شـده و تجربیـات محققان از خاک‌هایــی کــه برنــجکاری در آنهــا صــورت میگیــرد، چنانچــه کشــاورز بــه اطالعــات مرتبــط بــا تجزیــه خــاک دسترســی نداشــته باشــد از توصیــه کلــی زیــر میتوانــد اسـتفاده کنـد: -بـرای ارقـام پرمحصـول و اصلاح شـده 200 تـا250برای ارقام محلی 100 کیلوگرم اوره در هکتار کیلوگـرم اوره در هکتـار. اثرات مصرف بیرویه و بیش از حد کود نیتروژنه )اوره( مصـرف کـود بیـش از نیـاز گیـاه نـه تنهـا باعـث افزایش محصــول نمیشــود، بلکــه در بســیاری از مــوارد ممکــن اســت باعــث کاهــش عملکــرد شــود. مصــرف بیــش از حــد یــا نامتعــادل اوره )مصــرف مقادیــر زیــاد اوره تــوأم بـا مصـرف مقادیـر کـم فسـفر و پتاسـیم یـا سـایر عناصـر غذایـی( ممکـن اسـت بـه یـک یـا چنـد دلیـل زیـر باعـث کاهـش عملکـرد شـود: – افزایــش تعــداد پنجههــای نابــارور )غیرمؤثــر( کــه بــر پنجههــای بــارور ســایه میانــدازد و موجــب کاهــش تولیــد دانــه میشــود. – رقــم محلــی طــارم بــه علــت پــا بلنــدی، در مقابــل مصــرف بیرویــه کــود اوره حســاس اســت و همیــن موضـوع باعـث افزایـش اسـتعداد خوابیدگـی آن میشـود. بــه عــاوه ارقــام پرمحصــول مثــل شــیرودی نیــز ممکــن اســت بــا مشــکل خوابیدگــی مواجــه شــوند. بـرای جلوگیـری از مشـکل خوابیدگـی الزم اسـت تـا در مـواردی کـه از شـبدر برسـیم و گیاهـان خانـواده بقـوالت )مثـل باقـا( بـه عنـوان کشـت دوم بعـد از برداشـت برنـج اسـتفاده میشـود و یـا در مـواردی کـه بقایـای گیاهـی و آزوال در خــاک انباشــته میشــود و همچنیــن در مــواردی مصــرف کودهــای حیوانــی، در مقــدار مصــرف کــود اوره دقـت کنیـم. مصـرف کـود در زمـان مناسـب نیـز ازخوابیـدن محصول جلوگیــری می‌کنــد چــرا کــه مصــرف کــود بــه صــورت تقسـیطی باعـث کاهـش ارتفـاع ارقـام پابلنـد محلـی بدون کاهــش عملکــرد میشــود. کارهــای دیگــری کــه بــرای جلوگیــری از ورس بایــد صــورت گیــرد مصــرف کودهــای پتاســیمی، جلوگیــری از غرقــاب دائمــی، جلوگیــری از افزایــش عمــق آب پــای بوتههــا در کــرت، اســتفاده از خشــکاندن میانفصلــی مزرعــه و اســتفاده از روش آبیــاری تناوبــی اســت. خسارت ناشی از خوابیدگی )ورس( فقط در استان مازندران ساالنه چندین میلیارد تومان براورد شده است. در زیـر عالئـم ظاهـری مربـوط بـه مصـرف بیـش از حـد اوره ارائـه شـده اسـت )شـکلهای 24 و 25 و 26 .) شکل 24 -خوابیدگی )ورس( محصول برنج ناشی از مصرف بیش از حد کود اوره شکل 25 -جوانهزنی دانه در بوتههایی که دچار ورس شدهاند و در نهایت کاهش کیفت محصول )باال(، محصولی سالم با مدیریت بهینه کود اوره )پایین( شکل 26 – ِ وقوع بیماری بالست بویژه در ارقام محلی ناشی از مصرف بیش از حد کود اوره )باال(، رگههای سبز تیره که نشانگر مصرف بیش از حد کود اوره در خزانه و سپس تأثیر روی محصول در زمین اصلی است )پایین( فسفر و نقشآن در گیاه فســفر در گیــاه متحــرک اســت و بــه پنجهزنــی، نمــو ریشـه، پیـش انداختـن گلدهـی و رسـیدن کمـک می‌کنـد. ایــن وظایــف بویــژه در مراحــل اولیــه رشــد بســیار مهــم اسـت. عالئم کمبود فسفر و تأثیر آن بر رشد گیاه کاهــش شــدید پنجه زنــی و کاهــش ارتفــاع گیــاه. تغییـر رنـگ گیـاه دارای کمبـود فسـفر نسـبت بـه گیـاه ً ســالم کامــا محســوس اســت. – اگــر رقــم مــورد کشــت تــوان تولیــد آنتوســیانین داشـته باشـد، ممکـن اسـت رنگهـای قرمـز و ارغوانـی در برگهــا ظاهــر شــود. – کمبـود فسـفر موجـب تأخیـر در رسـیدن )اغلـب تـا یــک هفتــه یــا بیشتــر( میشــود. بــه هنــگام کمبــود شــدید فســفر، گیاهــان گل نمیدهنــد و تشــکیل دانــه اتفــاق نمیافتــد. – گیاهانــی بــا رنــگ ســبز تیــره و توقــف رشــد بــا برگهــای راســت و کاهــش پنجهزنــی )شــکل 27 و 28.) شکل27 -کاهش پنجهزنی ناشی از کمبود شدید فسفر ) باال (، ساقههای نازک و سوزنی و تعویق نمو گیاه به دلیل کمبود خفیف فسفر )پایین( شکل28 -گیاهانی کوچک و راست با توقف رشد در مقایسه با گیاهان سالم مقدار مصرف کود فسفاته بــرای تعییــن مقــدار مصــرف کــود فســفره، آگاهــی از ســطح و میــزان فســفر قابــل جــذب خــاک و نیــاز گیــاه ً مقــدار )رقــم مــورد کشــت( ضــروری اســت. معمــوال فســفر قابــل جــذب موجــود در خــاک از طریــق تجزیــه خــاک اندازهگیــری میشــود. مصــرف کــود فســفره اثــر باقیمانــدهای ایجــاد می‌کنــد کــه ممکــن اســت بــرای چندیــن ســال دوام داشــته باشــد. بدیــن معنــی کــه اگــر کشــاورز در یــک یــا چنــد ســال کــود فســفره بیــش از حـد نیـاز گیـاه مصـرف کـرده باشـد ایـن فسـفر در خـاک باقیمانــده و محصــوالت ســالهای بعــدی میتواننــد از آن اســتفاده کننــد. چنانچـه نتایـج تجزیـه خـاک در دسـت باشـد براسـاس جــدول زیــر میتــوان توصیــه کــود فســفره را انجــام داد )جــدول 1.)  جدول 1 -توصیه کود فسفره براساس سطح فسفر قابل جذب خاک فسفر قابل جذب خاک)میلیگرم در کیلوگرم خاک( مقدار کود سوپرفسفات تریپل مصرفی )کیلوگرم در هکتار( ارقام محلی ارقام پرمحصول کمتر از 5 150 200 10-5 100 150 15-10 50 100 20-15 – 50 بیشتراز20- – در صورتـی کـه نتایـج تجزیـه خاک در دسـترس نباشـد میتــوان از روشهــای زیــر بــرای توصیــه کــود فســفاته اسـتفاده کـرد: توصیه کود فسفاته براساس نیاز گیاه برخــی توصیههــای کلــی را میتــوان بــرای مصــرف کودهــای شــیمیایی فســفاته در برنــج انجــام داد: – توصیـه کـود فسـفاته براسـاس عملکـرد مـورد انتظـار مصــرف 15 کیلوگــرم کــود سوپرفســفات تریپــل بــه ازای هـر تـن عملکـرد دانـه مـورد انتظـار یعنـی اگـر عملکـرد مـورد انتظـار بـرای رقـم طـارم محلـی یـا هاشـمی پنـج تــن در هکتــار باشــد بایــد 75 کیلوگــرم در هکتــار کــود سوپرفســفات تریپــل اســتفاده شــود. زمان مصرف کودهای فسفاته بـه دلیـل حاللیـت کـم و نیـز تحـرک پاییـن کودهـای فســفاته، توصیــه میشــود کــه تمامــی کــودی کــه قــرار اسـت مصـرف شـود بـه صـورت پایـه و قبـل از نشـاکاری مصـرف شـود. همچنیـن بـا چـرخ آهنـی تیلـر بـا خـاک ً فرصــت کافــی بــرای حــل شــدن مخلــوط شــود تــا اوال و قابــل جــذب شــدن کــود بــرای مراحــل حســاس رشــد کـه گیـاه بـه فسـفر زیـاد نیـاز دارد، وجـود داشـته باشـد و دوم اینکـه در اثـر مخلـوط شـدن بـا خـاک، کـود در عمـق ریشــه و در دســترس آن قــرار گیــرد. کود پتاسیم برخـاف نیتـروژن و فسـفر، پتاسـیم تأثیـر زیـادی روی پنجهزنـی نـدارد. پتاسـیم تعـداد دانـه در خوشـه، درصـد دانههــای پــر و وزن هزاردانــه را افزایــش میدهد.کمبــود پتاســیم منجــر بــه تجمــع قندهــای حدواســط بــا وزن ملکولــی کــم، اســیدهای آمینــه وآمینهــا میشــود کــه منابــع غذایــی مناســبی بــرای عوامــل بیمــاریزای بــرگ هسـتند. پتاسـیم تحمـل گیـاه برنـج را به شـرایط نامسـاعد جــوی، ورس، آفــات و بیماریهــا افزایــش میدهــد. بــه نظـر میرسـد عالئـم کمبـود پتاسـیم ابتـدا در برگهـای قدیمـی ظاهـر شـود زیـرا پتاسـیم در داخـل گیـاه بسـیار متحـرک اسـت و از برگهـای پیرتـر بـه برگهـای جـوان انتقــال می‌یابــد. عالئم ظاهری کمبود پتاسیم در برنج عالئم کمبود پتاسیم بر رشد گیاه برنج عبارتند از: * گیاهانــی بــا رنــگ ســبز تیــره بــا حاشــیه قهــوهای متمایـل بـه زرد در برگهـا یـا لکه هـای نکـروزه قهـوهای تیــره کــه ابتــدا از نــوک برگهــای مســنتر ظاهــر میشــوند ســپس در لبــه برگهــا و در نهایــت تــا پایــه بــرگ گســترش پیــدا میکننــد )شــکل 29.)*خشک شدن حاشیه و نوک برگ )شکل 29 و 30.) * خســارت کمبــود پتاســیم در گیــاه بــه شــکل رشــد غیریکنواخــت )لکه لکــه( ظاهــر میشــود. * پنجه زنــی تحــت کمبــود خیلــی شــدید پتاســیم کاهــش مییابــد. *وقوع بیشتر ورس محصول )خوابیدگی(. *درصـد زیـاد دانه هـای عقیـم یـا پـوک و کاهـش وزن هزاردانه. * سیســتم ریشــه ای ناســالم )تعــداد زیــاد ریشــه های سـیاه، کاهـش طـول و تراکـم ریشـه(، کـه موجـب کاهـش میـزان جـذب سـایر عناصـر غذایـی میشـود. * قــدرت اکســیدکنندگی ضعیــف ریشــه کــه موجــب کاهـش مقاومـت در مقابـل مـواد سـمی تولیـد شـده تحـت شــرایط بیهــوازی خــاک میشــود بــرای مثــال کمبــود پتاســیم موجــب ســمیت آهــن میشــود. * افزایــش شــیوع بیماریهــا بویــژه لکــه قهــوهای بــرگ، شــیت بالیــت یــا ســوختگی غــاف، پوســیدگی غـاف و بالسـت در جایـی کـه کـود نیتروژنـه زیـاد و کـود پتاســیمی ناکافــی مصــرف شــده باشــد.  شکل29 -رنگ قهوهای مایل به زرد حاشیه برگ در اثر کمبود پتاسیم شکل30 -مزرعه دچار کمبود مقدار مصرف کودهای پتاسیمی √ توصیـه کـود پتاسـیمی بـا اسـتفاده از نتایـج تجزیـه خـاک در صورتیکـه نتایـج تجزیـه خـاک در دسـترس باشـد از جــدول زیــر بــرای توصیــه کــود پتاســیمی در اراضــی شــالیزاری اســتفاده میشــود )جــدول 2.)  جدول 2 -توصیه کود پتاسیمی با استفاده از نتایج تجزیه خاک پتاسیم قابل جذب خاک )میلیگرم در کیلوگرم( مقدار کود سولفات پتاسیم توصیه شده )کیلوگرم در هکتار( رس کمتر از 30 درصد رس بیشتر از 30 درصد ارقام محلی ارقام پرمحصول ارقام محلی ارقام پرمحصول کمتر از 100 200 300 250 400 150-100 100 200 150 300 200-150 50 100 100 200 250-200 0 0 50 100 بیشتر از 250 0 0 0 50 نکتــه مهــم: تنهــا در صورتــی میتــوان از جــدول بــاال بـرای توصیـه کـود پتاسـیمی اسـتفاده کـرد کـه وضعیـت زهکشــی خــاک مناســب باشــد، درغیــر ایــن صــورت اســتفاده از آن توصیــه نمیشــود. در صورتـی کـه نتایـج تجزیـه خاک در دسـترس نباشـد میتــوان از روش زیــر بــرای توصیــه و مصــرف کودهــای پتاسـیمی اسـتفاده کـرد. √ توصیه کود پتاسیمی براساس نیاز گیاه

1 -اگــر مقــدار بیشتــر کاه در مزرعــه باقــی بمانــد )بــرای مثــال بعــد از برداشــت بــا کمبایــن( الزم اســت بـرای هـر تـن شـلتوک مـورد انتظـار حـدود 10 کیلوگـرم کــود ســولفات پتاســیم مصــرف شــود. بــرای مثــال اگــر در مزرعــه ای رقــم مــورد کشــت طــارم و عملکــرد مــورد انتظـار پنـج تـن باشـد حـدود 50 کیلوگـرم در هکتـار کود ســولفات پتاســیم توصیــه میشــود.

2 -اگـر کاه از مزرعـه خـارج شـود و کـود مـورد اسـتفاده ســولفات پتاســیم باشــد بــرای هــر تــن شــلتوک مــورد انتظـار، حـدود 25 کیلوگـرم کـود سـولفات پتاسـیم بایـد مصــرف شــود. بــرای مثــال اگــر در مزرعــهای رقــم مــورد کشــت طــارم و عملکــرد مــورد انتظــار پنــج تــن باشــد حــدود 125 کیلوگــرم در هکتــار کــود ســولفات پتاســیم توصیــه میشــود.  ً اراضــی کــه بــا آب چــاه و چشــمه آبیــاری ضمنــا میشــوند در مقایســه بــا اراضــی کــه بــا آب رودخانــه آبیــاری میشــوند بــه پتاســیم بیشتــری نیــاز دارنــد. در اراضـی ماندابـی و غرقابـی بـه دلیـل نبـود تهویـه مناسـب و در نتیجــه وجــود گازهــای مضــر، مشــکالت در جــذب پتاســیم بــه وجــود میآیــد. در چنیــن اراضــی، مشــکلی )کــه در نــزد کشــاورزان بــه نرمــی معــروف اســت( اتفــاق میافتــد کــه اســتقرار گیــاه دچــار مشــکل میشــود. در برخــی بوتههــا، برگهــای پایینــی زرد میشــوند. در چنیـن اراضـی چـاره کار مصـرف کـود پتاسـیمی و اجـرای تهویـه و زهکشـی )تخلیـه آب( و خشـکانیدن مزرعه اسـت. نکات مهم در مدیریت پتاسیم در مزارع برنج غرقابی

الــف- توصیــه میشــود کــود پتاســیمی حداقــل در دو نوبـت و در مراحـل زیـر مصـرف شـود: * 50 درصـد کـود بـه صـورت پایـه )قبـل از نشـاکاری و مخلـوط بـا خـاک( * 50 درصــد باقیمانــده در اواخــر مرحلــه پنجه زنــی )مرحلـه ظهـور سـنبله جـوان( یـا همـان مرحلـه جفتپـر در اصطــاح کشــاورزان. ایــن مرحلــه در ارقــام محلــی 30 تـا 35 روز پـس از نشـاکاری و در ارقـام پرمحصـول حـدود 40 روز پـس از نشـاکاری اسـت.

ب- کــود ســولفات پتاســیم و کــود کلــرور پتاســیم از کودهـای رایـج پتاسـیمی هسـتند کـه بـا کارآیـی یکسـانی در برنـج غرقابـی، قابـل کاربـرد هسـتند. در جایی کـه بافت خــاک ســبک باشــد کلــرور پتاســیم ممکــن اســت بــه دفعــات تقســیط بیشتــری نیــاز داشــته باشــد.

ج- در اراضــی شــالیزاری کــه مشــکل زهکشــی دارنــد وضعیــت جــذب پتاســیم گیــاه بــه ســطح پتاســیم قابــل جــذب خــاک ارتباطــی نــدارد. در ایــن خاکهــا ممکــن اســت تنهــا بــا خشــک کــردن خــاک تــا حــد ایجــاد ترکهـای مویـی، مشـکل کمبـود پتاسـیم برطـرف شـود. در غیــر ایــن صــورت مصــرف کــود پتاســیمی تــوأم بــا خشــک کــردن مزرعــه، چــاره ســاز اســت. عنصر روی روی یکـی از عناصـر ضـروری و مـورد نیـاز گیـاه برنـج کـه پـس از فسـفر، نیتـروژن و پتاسـیم مهمتریـن عنصـری اســت کــه باعــث محدودیــت در عملکــرد برنــج میشــود. کمبـود روی بـه طـور عمـده در اراضـی ماندابـی و باتالقـی، بافــت ســبک و اراضــی کــه کــود فســفاته زیــاد مصــرف شـده باشـد، مشـاهده میشـود. بنابرایـن میتـوان انتظـار داشــت در مازنــدران اراضــی زیــر آببندانهــا و اراضــی دارای زهکشــی ضعیــف دارای کمبــود روی باشــند. عالئم کمبود روی – از عالئــم کمبــود روی لکههــای قهــوهای غبــاری اسـت کـه در برگهـای باالیـی در گیاهانـی کـه رشدشـان متوقـف شـده اسـت دو تـا چهـار هفتـه پـس از نشـاکاری ظاهــر میشــود )شــکل 31.) – عالئـم کمبـود روی بیـن دو تـا چهـار هفتـه پـس از نشـاکاری بـا رشـد غیریکنواخـت گیـاه و اسـتقرار ضعیـف بوتههــا در برخــی قســمتهای مزرعــه ظاهــر میشــود )شــکل 31 .) – در شرایط کمبود شدید روی، پنجهزنی کاهش می‌یابد و ممکن است به طور کامل متوقف شود و مدت زمان رسیدن محصول افزایش می‌یابد. – برگها با پیدا شدن لکههای قهوهای در آنها به رنگ قهوهای در میآیند و نوارهایی در برگهای پایینتر ظاهر میشود که این نوارها، توسعه یافته و به هم میپیوندند. گاهی  اوقات خط سفیدی در طول رگبرگ اصلی برگ ظاهر میشود. رشد گیاه متوقف شده و اندازه پهنک برگ کاهش می‌یابد. شکل 31 -رشد به شدت تحت تأثیر کمبود روی قرار گرفته است  ادامه شکل 31 -ظهور لکههای قهوهای غباری در برگهای باالیی مقدار مصرف کودهای محتوی روی پیشــگیری از کمبــود روی یــک بخــش جداناپذیــر از مدیریــت زراعــی اســت. ً بـا مصـرف روی در خـاک برطـرف – کمبـود روی عمدتـا میشــود. ســولفات روی بــه علــت حاللیــت بــاال در آب، معمولتریــن منبــع روی مــورد اســتفاده اســت. – سـولفات روی هنگامـی بـه طـور مؤثـر جذب میشـود کـه در سـطح خـاک پخـش شـود )در مقایسـه بـا مخلـوط کــردن در خــاک(. همچنیــن مصــرف کــود روی تنهــا بــه صـورت پایـه و قبـل از نشـاکاری توصیـه میشـود. بــه طــور کلــی مصــرف 40 تــا 50 کیلوگــرم ســولفات روی در هکتـار بـرای اراضـی شـالیزاری در معـرض کمبـود روی )یــک ســال در میــان( توصیــه میشــود. – در اراضــی باتالقــی و یــا اراضــی همیشــه مرطــوب، خشــکاندن دورهای مزرعــه در اوایــل دوره رشــد بــرای جلوگیــری از شــدت کمبــود روی ضــروری اســت. سایر عناصر غذایی اهمیــت برخــی عناصــر دیگــر از قبیــل آهــن و منگنــز نـه بـه دلیـل کمبـود آنهـا، بلکـه بـه خاطـر خطری اسـت کــه ممکــن اســت مقــدار بیــش از حــد ایــن عناصــر در اراضـی شـالیزاری غرقابـی، گیـاه برنـج را دچـار مسـمومیت کنــد. عالئــم مســمومیت بویــژه آهــن را در بســیاری از اراضـی شـالیزاری بخصـوص در اراضـی شـالیزاری ماندابـی میتـوان دیـد. تاکنـون بـه عالئـم مسـمومیت آهـن کمتـر توجـه شـده اسـت و متأسـفانه دیده شـده اسـت کـه برخی از کودهـای مایعـی کـه در بـازار وجـود دارنـد محتـوی آهن ً سـمیت آهـن بـا ظهـور لکههـای قهـوهای هسـتند. معمـوال ریـز بـر روی برگهـای پایینتـر کـه از مرکـز یـا کل بـرگ شـروع شـده و دارای رنـگ نارنجـی- زرد تـا قهـوهای اسـت شــناخته میشــود و روی ســطح ریشــه بــا پوشــش ســیاه پوشــانده میشــود. عالئــم مســمومیت یــک تــا دو هفتــه )گاهــی اوقــات بیــش از دو مــاه( بعــد از نشــاکاری ظاهــر میشـود. در حالـت مسـمومیت شـدید، برگهـا بـه رنـگ ارغوانــی- قهــوهای بــه نظــر میرســند. مسـمومیت آهـن و یـا کاهـش قابلیـت جـذب عناصـری مثــل پتاســیم و روی را میتــوان بــا خشــکاندن موقتــی مزرعــه و برداشــتن تــرک مویــی در خــاک برطــرف کــرد. ً 10 تــا 20 روز پــس از غرقــاب شــدن، غلظــت معمــوال آهــن دو ظرفیتــی بــه مقــدار حداکثــر خــود میرســد و بهتـر اسـت نشـاکاری تـا ایـن مرحلـه بـه تعویـق بیفتـد. همچنیــن بایــد از آبیــاری متنــاوب اســتفاده کــرد و از غرقــاب مــداوم خاک‌هــای بــا زهکشــی ضعیــف حــاوی غلظــت زیــاد آهــن و مــاده آلــی زیــاد اجتنــاب کــرد.محلولپاشی در برنج بـرای اینکـه عناصـر غذایـی موجـود در انواع کود توسـط گیـاه جـذب شـوند، الزم اسـت در خـاک بـه شـکلی درآیند کـه گیـاه قـادر بـه جـذب آنهـا باشـد. ایـن در حالـی اسـت کـه برخـی عناصـر غذایـی وقتـی بـه شـکل کـود بـه خاک اضافـه میشـوند بـه شـکلی در میآینـد کـه دیگـر گیـاه قــادر بــه جــذب و اســتفاده از آنهــا نیســت. مثــال بــارز آن در برنـج، عنصـر روی اسـت کـه اگرچـه ممکـن اسـت مقــدار کافــی از آن در داخــل خــاک وجــود داشــته باشــد ولــی بیشتــر آن بــه شــکل قابــل جــذب نیســت و یــا ً سـولفات روی( حتـی زمانـی کـه بـه صـورت کـود )عمدتـا بـه خـاک اضافـه میشـود در خـاک تثبیـت شـده و گیـاه نمیتوانــد از آن اســتفاده کنــد. اگرچـه گیاهـان بخـش عمـده عناصـر غذایـی مـورد نیاز خــود را از طریــق ریشــه جــذب میکننــد، ولــی توانایــی جــذب برخــی از عناصــر غذایــی را از طریــق بــرگ نیــز دارا هســتند. بنابرایــن، در مــواردی کــه مصــرف کــود در خــاک ممکــن اســت باعــث تثبیــت آن شــود، مصــرف آن بــه شــکل محلولپاشــی چارهســاز اســت. عــاوه برایــن، زمانــی کــه عالئــم کمبــود یــک عنصــر در گیــاه ظاهــر شــده باشــد، محلولپاشــی آن عنصــر ســریعتر از مصــرف خاکــی آن، کمبــود را برطــرف میکنــد. نکتــه ای کــه در اسـتفاده از کودهـای مایـع و محلـول بـه صـورت محلـول- پاشــی بایــد مــورد توجــه قــرار گیــرد میــزان کارآیــی و تأثیرگــذاری آنهــا در افزایــش عملکــرد محصــول اســت. بنابرایـن، شـالیکاران زمانـی میتواننـد از یـک کـود مایـع اســتفاده کننــد کــه مراجــع دارای صالحیــت و از جملــه مؤسسـه تحقیقـات برنـج کشـور اثرگـذاری آنهـا را تأییـد کــرده باشــند.

در تولیـد کودهـای مایـع و عرضـه آنهـا بـه بـازار، الزم اسـت اصـول فنـی زیـر مـورد توجـه قـرار گرفتـه و رعایـت شو د :

1 -محتویــات کــود روی بســته کــود مشــخص شــود، یعنــی اینکــه کــود حــاوی چــه عناصــر غذایــی و یــا چــه ترکیباتــی اســت.

2 -غلظـت هـر یـک از عناصـر غذایـی و ترکیبـات روی برچسـب کـود مشـخص شـود.

3 -در صــورت امــکان مقــدار مصــرف و زمــان مناســب مصــرف کــود بــه شــکل محلولپاشــی روی بســته کــود آورده شــود.

4 -اینکـه کـود را بـا چـه ترکیبـات دیگـری )کود، سـم و …( میتـوان بـه صـورت مخلـوط اسـتفاده کـرد، بایـد روی بسـتهبندی آن آورده شـود.

نکاتــی کــه شــالیکاران در اســتفاده از کــود مایــع بایــد آنهــا را مــورد توجــه قــرار دهنــد عبارتنــد از:

1 -در صورتــی کــه محلولپاشــی در عصــر صــورت گیــرد، مؤثرتــر خواهــد بــود.

2 -حــرارت محیــط در هنــگام محلولپاشــی پایینتــر از 29 درجــه ســانتیگراد باشــد.

3 -بهتــر اســت پــس از محلولپاشــی، آبیــاری مزرعــه انجـام گیـرد.

4 -در هنـگام محلولپاشـی رطوبـت نسـبی هـوا باالتـر از 70 درصـد باشـد.

5 -افــزودن مــواد مویــان )5/0 در هــزار( و اوره )5 در هــزار( جــذب عناصــر کــود محلــول را افزایــش میدهــد.

6 -سرعت باد در هنگام محلولپاشی پایین باشد.

7 -pH محلــول تهیــه شــده در محــدوده شــش تــا هشــت باشــد.

8 -بافتهـای جـوان مـواد محلـول را بهتـر از بافتهـای پیـر و سـخت جـذب میکنند. مصـرف کودهـای مایـع و محلـول در دو یـا سـه نوبـت در طــول دوره رشــد گیــاه الزم اســت. نکتــه مهــم، زمــان مصـرف کـود در طـول دوره رویـش گیـاه اسـت. بـا توجـه بــه اینکــه کــود بایــد روی ســطح بــرگ پاشــیده شــود، بهتـر اسـت اولیـن نوبـت محلولپاشـی زمانـی باشـد کـه بیشتـر سـطح مزرعـه بـا شـاخ و بـرگ محصـول پوشـیده شـده باشـد تـا بیشتـر کـود به طـور مسـتقیم روی سـطح برگهــا پاشــیده شــود. در غیــر ایــن صــورت، کــود مایــع وارد آب آبیـاری شـده و راندمـان مصـرف کـود کاهـش پیدا میکنـد. بـا توجـه بـه مـوارد یـاد شـده، توصیـه میشـود اولیــن نوبــت محلولپاشــی در اواســط مرحلــه پنجه زنــی انجـام شـود. مرحلـه ظهـور سـنبله جـوان و مرحلـه ظهـور حـدود 10 درصـد خوشـه ها از دیگـر مراحلـی هسـتند کـه میتــوان محلولپاشــی را در آنهــا انجــام داد. برخــی از شــرکتهای عرضهکننــده کــود مایــع، مصـرف آنهـا را در خزانـه نیـز توصیـه میکننـد. آغشـته کـردن بـذر در محلـول کـود بـه هنـگام جوانـه دار کـردن بـذر و یـا مصـرف کـود محلـول بـه طـور مسـتقیم در آب آبیـاری از دیگـر مـواردی اسـت کـه توسـط برخـی از ایـن شــرکتها توصیــه میشــود کــه بایــد بــا احتیــاط بــا آن برخـورد کـرد. مصـرف کـود بـه ایـن شـکل بایـد پـس از انجـام آزمایـش و حصـول اطمینـان از عـدم سـمیت کـود بــرای بــذر در اثــر آغشــته کــردن و نیــز کارآیــی بــاالی مصــرف کــود در آب آبیــاری انجــام شــود. بــرای انجــام محلولپاشــی، الزم اســت تــا دســتگاهی کــه از آن بــرای محلولپاشــی اســتفاده میشــود کالیبــره شــود. بــه عبـارت دیگـر، بایـد مشـخص شـود کـه بـا اسـتفاده از ایـن دسـتگاه چنـد لیتـر آب الزم اسـت تـا یـک هکتـار مزرعـه را در مرحلـه رشـدی معیـن خیـس کنـد. بـرای اینمنظـور، ابتـدا بـا آب خالـی مخـزن دسـتگاه را پر و در سـطح معینی مصــرف میکننــد. ســپس براســاس آن، مقــدار آب مــورد نیـاز بـرای یـک هکتـار مشـخص میشـود. تنظیـم نـازل دسـتگاه از جملـه مـواردی اسـت کـه در افزایـش کارآیـی کـود بسـیار حائـز اهمیـت اسـت. چنانچـه ذرات ریزتـر و بـا فشـار کمتـر از نـازل خـارج شـوند راندمـان کـود افزایـش پیــدا میکنــد، مشــروط بــر آن کــه وزش بــاد بــه هنــگام محلولپاشــی وجــود نداشــته باشــد. فصل پنجم آفت ساقهخوار نواری برنج وکنترل تلفیقی آن ترانه اسکو مقدمه ســاقهخوار نــواری برنــج، جدیتریــن آفــت برنــج در شــمال کشــور اســت کــه بوتههــای برنــج را در تمــام مراحـل رشـدی آن آلـوده میکنـد. جـدای از نقـش آن در کاهـش عملکـرد برنـج، حملـه ایـن آفـت باعـث مشـکالت جانبــی متعــددی از جملــه اســتفاده بیرویــه از ســموم نامناســب، مصــرف بیموقــع آنهــا و همچنیــن افزایــش دفعــات سمپاشــی و میــزان ســم مصرفــی میشــود. اســتقبال کشــاورزان از پــرورش رتــون و دوبــار کشــت برنـج در اسـتان مازنـدران و همزمانـی آن بـا اوج جمعیـت ســاقهخوار نــواری زمینــه را بــرای گرایــش و جابهجایــی شـب پرههـای سـاقهخوار از مـزارع کشـت اول بـه کشـت دوم و نیـز مـزارع اختصـاص داده شـده بـه برداشـت مجـدد برنــج )رتــون( فراهــم میکنــد. چرخه زندگی کرم ساقهخوار نواری برنج

1 -پروانه مناسـبترین درجـه حـرارت بـرای شـروع پـرواز پروانـه ســاقهخوار نــواری 19 تــا 33 درجــه ســانتیگراد اســت. بیشتریــن میــزان پــرواز در 29 درجــه ســانتیگراد بــا رطوبـت 90 درصـد مشـاهده میشـود و در دمـای زیـر 15 درجــه ســانتیگراد پــرواز صــورت نمیگیــرد )شــکل 32.) شکل 32 -پروانه ساقهخوار نواری

2 -تخم آستانه حرارتی برای رشد تخم 10 الی 12 درجه و دوره رشد تخمها 5 الی 9 روز است. طول دوره جنینی با افزایش درجه حرارت کاهش پیدا میکند، که از 30 درجه سانتیگراد شروع میشود و تا 35 درجه ادامه مییابد و در این درجه حرارت اگر چه رشد جنینی میتواند کامل شود ولی الروها در داخل پوسته تخم میمیرند. درجه حرارت مطلوب برای خارج شدن کرم از داخل تخم 21 الی 33 درجه و رطوبت 90  درصد است و در رطوبت پایینتر از 70 درصد تلفات تخمها زیاد است )شکل 33 .) شکل 33 -دستههای تخم کرم ساقهخوار روی برگ برنج 128 دستورالعمل تولید برنج سالم …

3 -کرم )الرو( کرمهای تازه از تخم خارج شده برای مدت کوتاهی به نوک برگ میروند، سپس بین غالف برگ و ساقه قرار میگیرند و در قسمت غالف برگ به مدت یک هفته تغذیه میکنند )شکل 34 .)حداقل دمای الزم برای رشد کرمها 5/10 الی 12 درجه و بهترین دما برای رشد آنها 22 الی 33 درجه سانتیگراد است. در زمستان، آفت ساقه خوار برنج به شکل کرمهای درشت در داخل کاه وکلش و علفهای هرز زندگی میکنند و با گرم شدن هوا خواب زمستانی شکسته شده و شروع به رشد میکنند و تبدیل به شفیره میشوند. شکل 34 -الرو سن آخر و شفیره کرم ساقهخوار نواری برنج

4 -شفیره تبدیــل کــرم بــه شــفیره درون پیلــه در داخــل ســاقه و کاه و کلــش اتفــاق میافتــد. حداقــل دمــا بــرای رشــد شــفیره 10 درجــه ســانتیگراد اســت و بــا افزایــش دمــا از 15 تــا 30 درجــه ســانتیگراد، ســرعت رشــد شــفیره بتدریـج افزایـش می‌یابـد )شـکل 35 .)در دمـای بـاالی 35 درجـه سـانتیگراد مـرگ و میـر شـفیرهها زیـاد میشـود. طـول دوره تبدیـل کـرم بـه شـفیره 6 الـی 12 روز اسـت، اگـر کـرم در مقابـل روشـنایی قـرار گیـرد سـریعتر تبدیـل بــه پیلــه میشــود، در حالــی کــه تاریکــی باعــث کنــد شـدن رونـد تبدیـل کـرم بـه پیلـه میشـود. شکل 35 -شفیره کرم ساقهخوار نواری برنج نحوه و میزان خسارت کرم ساقهخوار الرو یـا کـرم ایـن حشـره در مرحلـه رویشـی بـا تغذیـه از بافـت سـاقه گیـاه موجـب زردی و خشـکیدگی پنجـه و مــرگ جوانــه مرکــزی و در مرحلــه زایشــی باعــث پوکــی خوشــههای برنــج و بــروز عالمــت سرســفیدی خوشــه میشــوند )شــکل 36.) شکل 36 -سفید شدن خوشهها در مرحله زایشی مدیریت تلفیقی آفت ساقهخوار نواری برنج کنترل زراعی در مناطــق برنجخیــز شــمال ایــران، طبــق معمــول مـزارع برنـج را از اواسـط تـا اواخـر تابسـتان درو میکننـد. پــس از درو، مــزارع برنــج بــه حــال خــود رهــا میشــوند. در فاصلـه ایـن مـدت طوالنـی، الروهـای کـرم سـاقهخوار بــه رشــد و نمــو خــود ادامــه میدهنــد و خودشــان را بـرای حملـه مجـدد در سـال آینـده بـا قـدرت بیشتـر و جمعیـت باالتـر آمـاده میکننـد. بـرای جلوگیـری از ایـن امـر بایـد اقدامـات زیـر را انجـام داد:

1 .دروی محصــول مــزارع حتیالمقــدور بایــد پاییــن و نزدیــک طوقــهی گیــاه انجــام گیــرد تــا هــر چــه ممکــن اســت الرو کمتــری در مزرعــه باقــی بمانــد.

2 .خوشــههای بریــده شــده بــه مــدت چنــد روز در همــان مزرعــه روی زمیــن نگهــداری شــوند تــا خشــک شــده و ســپس بــا خرمنکــوب لــه شــوند.

3 .شــخم مزرعــه بــا تیلــر در دو نوبــت عمــود بــر هــم انجــام شــود )شــکل37 .)

4 .زمیــن شــخم خــورده هــر چــه زودتــر آبتخــت شود)شــکل38.)

5 .علفهـای هـرز کنـار و حاشـیه مـزارع کـه پناهـگاه الروهـا در زمسـتان هسـتند، کنـده و سـوزانده شـوند.

6 .خزانههــای برنــج همــهروزه بازرســی، برگهــای آلــوده چیــده و از بیــن بــرده شــوند.

7 .تنظیــم تاریــخ کاشــت: همــهی ارقــام برنــج در مازنــدران کــم و بیــش بــه کــرم ســاقهخوار آلــوده میشـوند. بـا کاشـت زودهنـگام برنـج، گیـاه در نسـل دوم سـاقهخوار خشـبی شـده و آفـت را کمتـر جـذب میکنـد.

8 .استفاده از ارقام با تحمل نسبی باال

9 .کنتـرل فیزیکـی: نصـب تلـه نـوری در اول بهـار بـرای تعییـن اعـام حضـور آفـت، تعیین تغییـرات جمعیـت آفت و تعییـن زمـان مناسـب مبـارزه شـیمیایی یـا بیولوژیکـی )شکل39.) شکل 37 -شخم اول )باال(، شخم دوم )پایین( شکل 38 -آبتخت شکل 39 -کنترل فیزیکی کنترل مکانیکی کنتــرل مکانیکــی میتوانــد شــامل بریــدن نــوک گیاهچههــا قبــل از انتقــال بــه زمیــن اصلــی باشــد کــه باعــث انهــدام برگهــای حامــل تخــم میشــود )شــکل 40 .)روش دیگــر کنتــرل مکانیکــی، کنــدن پنجههــای آلـوده )جوانههـای مرکـزی خشـک شـده( و از بیـن بـردن آنهـا از سـه هفتـه بعـد از نشـاکاری تـا زمـان خوشـهدهی اســت )شــکل41.)  شکل 40 -بریدن نوک گیاهچهها قبل از انتقال به زمین اصلی به منظور انهدام برگهای حامل تخم  شکل 41 -کندن پنجههای آلوده )جوانههای مرکزی خشک شده( و از بین بردن آنها از سه هفته بعد از نشاکاری تا زمان خوشهدهی  کنترل بیولوژیکی

1 -رهاسازی زنبور تریکوگراما اولیــن رهاســازی زنبــور بایــد در خزانــه، حداقــل 10 روز قبـل از انتقـال نشـا بـه زمیـن اصلـی باشـد. رهاسـازی زنبـور بـرای مقابلـه بـا نسـل اول سـاقهخوار، بایـد زمانـی صــورت گیــرد کــه در 50 درصــد از نمونههــای برداشــت شـده، شـفیره داخـل سـاقه باشـد و یـک هفتـه بعـد از آن نیـز رهاسـازی مجـدد انجـام شود)شـکل42 .)بـرای مقابلـه بــا نســل دوم، بــا آشــکار شــدن شــروع پــرواز پروانههــا از طریـق تلههـای نـوری، رهاسـازی زنبورهـا انجـام و پـس از آن هـم سـه بـار بـا فاصلـه هفـت تـا 10 روز تکرار میشـود. شکل 42 – رهاسازی زنبور تریکوگراما به کمک تریکوکارت . ادامه شکل 42 -حمله زنبور تریکوگراما به تخمهای کرم ساقهخوار )راست( از بین بردن تخمهای کرم ساقهخوار برنج به وسیله زنبور تریکوگراما )چپ(

2 -استفاده از فرومونهای جنسی بـا اسـتفاده از تلههـای فرومونـی، پروانههـای نـر محیـط مزرعـه در محـل فرومـون جمـع شـده و شـکار میشـوند و در نتیجـه درصـد تخمهـای بـارور در سـطح مزرعـه کاهش مییابـد. ایـن امـر باعـث کاهـش تعـداد دفعـات سمپاشـی و حتـی در مـواردی باعـث حـذف کامـل سـموم شـیمیایی میشود)شکل43.)  شکل 43 -استفاده از فرمونهای جنسی کنترل شیمیایی استفاده از سموم شیمیایی در خزانه اص ًال الزم نیست. پس از نشا در زمین اصلی، آن دسته از نشاهایی که تاریخ کاشت آنها قبل از نیمه اول اردیبهشت باشد نیاز به سمپاشی دارند. اگر رقم زودرس و یا میانرس باشد حداکثر یکبار سمپاشی )15 کیلو دیازینون یا 20 کیلو ریجنت 2/0 درصد در هکتار( ً باید به صورت گرانولپاشی توصیه میشود. سمپاشی حتما انجام شود تا حشرات مفید و غیر هدف از بین نروند. اگر رقم کشت شده دیررس باشد حداکثر دو بار سمپاشی برای نسل دوم و سوم با فاصله 15 روز توصیه میشود. چنانچه تاریخ کاشت بعد از نیمه اول اردیبهشت باشد، اگر رقم مورد کاشت زودرس باشد یکبار سمپاشی برای نسل دوم و اگر دیررس باشد حداکثر دو بار سمپاشی برای نسل دوم و سوم با فاصله 15 روز توصیه میشود. فصل ششم بیSریهای مهم برنج و مدیریت تلفیقی آنها برای تولید محصول سا› وحید خسروی مقدمه گیاه برنج در طی مراحل رشد به بیماریهایی مبتال میشود که کمیت و کیفیت محصول را کاهش میدهند. در شمال کشور، بیماریهایی مانند بالست، سوختگی غالف برگ، پوسیدگی طوقه و ریشه، لکه قهوهای، پوسیدگی ساقه، پوسیدگی غالف برگ پرچم و تغییر رنگ خوشهها همه ساله خسارات قابل توجهی به محصول برنج وارد میکنند. در بعضی سالها با مساعد بودن شرایط محیطی، برخی بیماریها به صورت همهگیری محلی و منطقهای درمیآیند و خسارات غیرقابل جبرانی وارد میکنند. وقوع بیماری و شدت آن بستگی به حضور عامل بیماریزا، شرایط محیطی، میزان حساسیت رقم کاشته شده و مدیریت محصول دارد. پیشگیری و کنترل زودهنگام بیماری بر اساس شناخت عوامل مؤثر در توسعه و گسترش آن، نتیجه مطلوبی به دنبال دارد. مدیریت صحیح زراعی و تغذیهای محصول به عنوان روشهای پیشگیری و مبارزه شیمیایی به عنوان گام آخر و درمان در مدیریت مبارزه مطرح است. در جدول 3 عوامل زنده و غیرزنده بیماریزای برنج آمده است. جدول 3 -عوامل بیماریزای برنج عوامل زنده عوامل غیر زنده قارچها:عامل بیماری ِبالست برنج کمبود و یا بیشبود عناصر غذایی شرایط نامساعد محیطی: سرما، گرما، کمبود یا زیادی رطوبت باکتریها: عامل بیماری سوختگی باکتریایی برنج مسمومیتها نامناسب بودن pH خاک ویروسها: عامل بیماری کوتولگی گال سیاه برنج رعایت نکردن اصول زراعی نماتودها: عامل بیماری نوک سفیدی برگ برنج کمبود و زیادی نور آالیندههای هوا عارضه کوتولگی برنج در صــورت مصــرف زیــاد برخــی از علفکشهــا، ً در مــزارع باتالقــی و بعــد از نشــاکاری، شــاهد خصوصــا سـوختگی، توقـف رشـد و تحلیـل رفتـن تدریجـی بوتههـا خواهیـم بـود. ایـن حالـت اگـر بـا وزش بـاد همراه باشـد در حاشـیههای کرتهـا شـدیدترخواهد بـود. در ایـن صـورت علفکــش در آن قســمتهای مزرعــه تجمــع و باعــث ســوختگی میشــود. ایــن حالــت در تمــام کــرت یکســان نیســت و در بعضــی از مواقــع در ســایر کرتهــای یــک کشــاورز مشــاهده نمیشــود. عــاوه بــر ســوختگی بــرگ، کوتولگــی بوتههــا را بــه علــت تجمــع زیــاد علف‌کشهــا در قســمتی از مزرعــه میتــوان مشــاهده کــرد )شــکل44 و 45.) مبارزه * مصــرف مناســب علفکــش، تنظیــم ارتفــاع آب، زهکشــی و خشــکی دادن مزرعــه توصیــه میشــود. شکل 44 -کوتولگی بوته برنج )راست(، در مقایسه با بوته سالم )چپ( شکل 45 -عالئم و خسارت عارضه کوتولگی در مزرعه برنج بیماری بالست برنج بیمــاری بالســت برنــج در بیــش از 70 کشــور جهــان گـزارش شـده اسـت. در ایـران ایـن بیمـاری بـرای اولیـن بــار در ســال 1328 در الهیجــان مشــاهده شــده اســت. عامــل بیمــاری قــارچ پیریکوالریــا اســت. گســترش ایــن قــارچ در مــزارع مازنــدران و گیــان موجــب شــده کــه بیمــاری بالســت بــه عنــوان مهمتریــن بیمــاری قارچــی برنــج در مناطــق مزبــور شــناخته شــود. در حــال حاضــر ایــن بیمــاری بــه علــت کشــت ارقــام حســاس محلــی و موقعیـت خـاص میکروکلیمایـی )میکروکلیمـا یـا ریزاقلیـم شـرایط موضعـی دمـا، رطوبـت و اتمسـفر محیـط مجـاور یـک موجـود زنـده اسـت( در بعضـی از مـزارع کـه شـرایط مناسـبی بـرای توسـعه بیمـاری فراهـم میشـود هـر سـاله موجــب خســارت و کاهــش محصــول میشــود. عالئم بیماری قارچ عامل بیماری روی برگ، گره ساقه، قسمتهای مختلف خوشه و بندرت روی غالف برگ پرچم لکه ایجاد میکند. لکههای روی برگ ابتدا سفید تا خاکستری با حاشیه نکروز و لوزی شکل هستند. اندازه و شکل لکهها بستگی به سن و رقم دارد. گرههای آلوده، سیاه شده و براحتی شکسته میشوند. گردن خوشه آلوده قهوهای میشود و در صورت پیشرفت بیماری و آلودگی زودهنگام، دانه ها پوک میشوند و خوشه به رنگ سفید مایل به خاکستری درمیآید و گاهی این آلودگی باعث شکستگی گردن خوشه و خسارت میشود. پرخسارتترین مرحله بیماری زمانی است که قارچ به دم خوشه حمله میکند )شکل46 و 47 .) شکل 46 -عالئم و خسارت بیماری بالست در خزانه ادامه شکل 46 -مزرعه برنج با آلودگی شدید به بیماری بالست شکل47 -عالئم بیماری بالست خوشه ادامه شکل47 -عالئم بیماری بالست برگ عوامل مؤثر بر توسعه و شدت بیماری مصــرف بیــش از انــدازه کودهــای ازتــه و زود جــذب، آسـمان ابـری و بـاران پیدرپـی و نمنـم باریـدن، رطوبـت نســبی هــوا بیشتــر از 90 درصــد، شــبنم طوالنیمــدت، خیــس بــودن ســطح برگهــا و کاشــت رقــم حســاس ماننـد طارمهـای محلـی در توسـعه بیمـاری مهـم هسـتند. مدیریت کنترل بیماری بالست:

1 -کاشـت ارقـام مقـاوم و یـا متحمـل: بـه عنـوان مثـال ارقـام پرمحصـول معرفـی شـده توسـط مؤسسـه تحقیقـات برنـج )معاونـت مازنـدران( نعمـت، فجـر، سـاحل، شـفق و شـیرودی و هیبریـد در مقابـل بیمـاری بالسـت )مهمتریـن بیمـاری برنـج در دنیـا( مقـاوم هسـتند.

2 -بذرگیری از مزارع سالم و عاری از آلودگی

3 -کاشـت زودهنـگام بـرای فـرار از بیماریهایـی ماننـد بالسـت بـرگ و پوسـیدگی غـاف بـرگ پرچم

4 -مصـرف بهینـه و متعـادل کودهـا و بخصـوص مصرف تقسـیطی کودهـای ازتـه توصیـه میشـود.

5 -رعایـت اصـول صحیـح زراعـت برنـج ماننـد فاصلـه کاشـت و تراکـم بوتـه.

6 -ضدعفونــی بــذر بــا قارچکشهــای مناســب: بــه منظــور ضدعفونــی بــذور، ابتــدا آنهــا را در محلــول آب نمــک ســبک و ســنگین میکننــد و ســپس در آب ولــرم بــه مــدت 24 ســاعت میخیســانیم. پــس از آن بــذر را در محلــول ســمی قارچکشهــای توصیــه شــده حفــظ نباتــات، ماننــد تیوفانــات متیــل تیــرام )پــودر وتابــل 80 درصــد بــه میــزان 5/4 گــرم ســم بــرای یــک کیلــو بــذر در 5/1 لیتــر آب(، کاربوکســین تیــرام )75 درصــد پــودر وتابـل بـا محلـول دو در هـزار(، سلسـت )مایـع قابـل حـل 5/2 درصـد بـه میـزان دو در هـزار( و تریفمیـن )امولسـیون 15 درصـد بـه میـزان 3/3 در هـزار( بـه مـدت 24 سـاعت خیسـانده و سـپس بـرای جوانـه زدن در گرمخانـه نگهداری شــود. ایــن عملیــات بــرای مبــارزه بــا بیماریهــای مهــم بـذرزاد ماننـد پوسـیدگی طوقـه، لکـه قهـوهای، بالسـت و پوســیدگی غــاف بــرگ پرچــم توصیــه میشــود.

7 -سمپاشــی نشــاها در خزانــه در صــورت مشــاهده آلودگــی بــا ســموم مربــوط: بــرای مبــارزه بــا بالســت در خزانـه، بـا مشـاهده عالئـم بیمـاری، سمپاشـی بـا محلـول یــک در هــزار قارچکــش بیــم توصیــه میشــود. بــه ایــن گونـه کـه 10 گـرم از ایـن سـم در 10 لیتـر آب حـل شـده و بـرای سمپاشـی 100 متـر مربـع خزانه اسـتفاده میشـود. سمپاشــی خزانــه بــا قارچکــش ناتیــوو بــه میــزان 7 گــرم در 20 لیتـر آب، بیمـاری بالسـت و لکهقهـوهای را کنتـرل میکنـد. همچنیـن خزانههـا را میتـوان بـا محلـول دو در هـزار بنومیـل علیـه بالسـت و دیگـر عوامـل بیمـاریزا مثل فوزاریومهــا سمپاشــی کــرد.

8 -در مزرعـه، مبـارزه در دو مرحلـه رویشـی و زایشـی انجــام میگیــرد. در مرحلــه رویشــی، گیــاه از اول پنجهزنــی و تــا رســیدن بــه حداکثــر پنجهزنــی حســاس اســت و در مرحلــه زایشــی، حساســیت گیــاه از ظهــور خوشــه تــا ســفت شــدن دانههــا ادامــه پیــدا میکنــد.  بــرای مبــارزه بــا بیمــاری بالســت در مرحلــه پنجهزنــی ارقــام حســاس، در صــورت مســاعدبودن شــرایط آب و هوایــی بــرای بیمــاری )ماننــد آســمان ابــری، بارانهــای مســتمر و رطوبــت نســبی بــاالی 90 درصــد مزرعــه را بایـد بـا سـموم بیـم )5/0 کیلوگـرم در هکتـار( و یـا ویـن )400 سیســی در هکتــار( و یــا ناتیــوو )160 گــرم در هکتـار( سمپاشـی کـرد. همچنیـن غوطـهور کـردن ریشـه نشـا در محلـول قارچکـش ویـن بـه انـدازه محلولپاشـی، بیمـاری بالسـت بـرگ را کنتـرل میکنـد و دیگـر نیـازی بـه مبـارزه شـیمیایی در مرحلـه برگـی نیسـت. همچنیـن بــرای جلوگیــری از خســارت بالســت گــردن و خوشــه در زمــان ظهــور 20-10 درصــد خوشــهها، میتــوان مزرعــه را بــا یکــی از ســموم ذکرشــده سمپاشــی کــرد.

9 -سمپاشــی مزرعــه برنــج در ســاعات خنــک روز ً عصــر( توصیــه میشــود. )ترجیحــا

10 -از اختـاط سـموم و محلولهـای کـودی خـودداری شــود. اختــاط ســموم مختلــف بنــا بــه توصیــه شــرکت سـازنده آنهـا و کارشناسـان خبـره صـورت گیـرد. بیماری سوختگی غالف برگ برنج )شیت بالیت( عامــل بیمــاری ســوختگی غــاف، قــارچ رایزوکتونیــا، دارای دامنــه میزبانــی بســیار وســیع اســت. ایــن بیمــاری در سراســر مناطــق برنــج کاری دنیــا از نواحــی گرمســیر و نیمهگرمســیر وجــود دارد و روی ارقــام اصــاح شــده پرمحصـول بیشتریـن خسـارت را میزنـد. از سـال 1360 بـه بعـد بـا افزایـش کشـت ارقـام پرمحصـول ماننـد آمل 2 ، آمـل 3 ،خـزر، نعمـت و نـدا ایـن بیمـاری ابتـدا در مازندران و سـپس در گیـان گسـترش پیـدا کـرد بـه طـوری کـه اکنـون در سراسـر دو اسـتان بـه طـور وسـیعی گسـترش دارد و بـه عنـوان یکـی از عوامـل بازدارنـده در توسـعه ارقام پـر محصـول محسـوب میشـود. عالئم بیماری ً از اواخــر مرحلــه پنجهزنــی ایــن بیمــاری معمــوال گیــاه برنــج را مــورد حملــه قــرار میدهــد. عالئــم اولیــه بــه صــورت لکههــای گــرد و یــا بیضــوی بــه طــول 10 میلیمتـر و بـه رنـگ سـبز خاکسـتری روی غـاف بـرگ )نزدیــک ســطح آب مزرعــه( ظاهــر میشــود )شــکل50 .) در شـرایط مسـاعد، لکههـا بـه قسـمتهای باالیـی غـاف و حتـی روی سـطح بـرگ وسـعت یافتـه و بـه طـول 3-2 ســانتیمتر میرســد. مرکــز لکههــا خاکســتری ســفید و حاشـیه آنهـا قهـوهای اسـت. در روی لکههـای پیشـرفته اســکلروت قــارچ تشــکیل میشــود کــه در ابتــدا ســفید و سـپس قهـوهای میشـود. در اثـر اتصـال چندیـن لکـه بـه یکدیگـر برگهـا خشـک و در ایـن حالـت باعـث ضعیـف و چروکیـده شـدن دانههـا بویـژه در قسـمت پاییـن خوشـه برنــج میشــود )شــکل48 .) شکل 48 -توسعه عالئم بیماری سوختگی غالف برگ برنج .ادامه شکل 48 -پیشرفت بیماری و آلودگی غالف، برگ، پرچم و خوشه )باال(، تشکیل اسکلروت قارچ )پایین(  عوامل مؤثر بر توسعه و شدت بیماری افزایش دما و رطوبت نسبی هوا، مصرف بیش از اندازه کودهای ازته، کاشت ارقام پر محصول و پرپنجه اصالحشده در توسعه بیماری نقش دارند. بعد از مرحله حداکثر پنجهزنی، میزان آلودگی در مزرعه افزایش مییابد.

مدیریت کنترل بیماری

1 -کاشــت ارقــام متحمــل یــا نیمهحســاس، ماننــد برخــی از ارقــام طــارم محلــی

2 -رعایــت بهداشــت زراعــی و جمــعآوری بقایــای گیاهـی آلـوده، شـخم زمیـن و زیـر خـاک بـردن بقایـا )15 الــی 18 ســانتیمتر( در اواخــر پاییــز و اوائــل زمســتان و غرقــاب کــردن مزرعــه پــس از شــخم.

3 -از بین بردن علفهای هرز میزبان.

4 -مصــرف متعــادل کودهــای شــیمیایی و اجتنــاب از مصــرف بیرویــه کودهــای ازتــه )کوددهــی بــه صــورت تقسـیط در سـه مرحلـه صـورت گیـرد(. همچنین اسـتفاده از کــود پتاســه توصیــه میشــود.

5 -اعمال مدیریت صحیح زراعی و رعایت فاصله کاشت

6 -کـم کـردن ارتفـاع آب پـای گیـاه از زمـان پنجهزنـی تـا حداکثـر پنجهزنـی

7 -نبـودن تنـاوب برنـج بـا سـویا، لوبیـا، باقال و سـورگوم در زمینهـای آلـودهای کـه شـدت بیمـاری در آنهـا زیـاد است.

8 -در صـورت مشـاهده عالئـم بیمـاری روی 20 درصـد از ســاقه یــا پنجههــا در مرحلــه حداکثــر پنجهزنــی و ســاقهدهی گیــاه کــه مصــادف بــا زمــان آبســتنی باشــد مبــارزه شــیمیایی توصیــه میشــود.

9 -استفاده از قارچکش تیلت )پروپیکونازول( به میزان یک لیتر در هکتار و یا رورال تی اس به میزان یک کیلو در هکتار. در صورت لزوم، سمپاشی 15-10 روز بعد )در زمان ظهور 50 درصد خوشهها( تکرار شود. بیماری پوسیدگی طوقه و ریشه عامـل بیمـاری نوعـی قـارچ فوزاریوم اسـت )شـکل49 .) کشــاورزان مازندرانــی آن را بــه نــام بیمــاری ژیبــرال میشناســند. ایــن بیمــاری از مهمتریــن بیماریهــای بــذرزاد برنــج اســت کــه از خزانــه تــا شــالیزار روی برنــج دیــده میشــود. خســارت ناشــی از بیمــاری در نقــاط مختلــف دنیــا تــا 70 درصــد نیــز گــزارش شــده اســت. شکل 49 -اسپورهای قارچ فوزاریوم عامل بیماری پوسیدگی طوقه و ریشه عالئم بیماری ً آلـوده، جوانـه نمیزننـد و یـا در صورت بذرهـای شـدیدا ســبز شــدن در مرحلــه یــک یــا دو برگــی میمیرنــد. در خزانـه، نشـاهای آلـوده بلندتـر و ضعیـف و بـه رنـگ سـبز مایــل بــه زرد و دارای برگهــای باریــک و ریشــههای کــم و کوچـک و قهـوهای تـا تیـره رنـگ هسـتند و براحتـی از خــاک جــدا میشــوند. مشــخصترین عالئــم بیمــاری طویـل شـدن غیـر طبیعـی بوتههـای برنـج اسـت کـه در خزانـه و مزرعـه بخوبـی مشـهود اسـت )شـکل50 .)ایجـاد ریشـکهای نابهجـا از بندهـای بـاالی طوقـه و پوسـیدگی ریشــه و طوقــه از عالئــم دیگــر بوتههــای آلــوده اســت )شـکل 51 و 52 ،)کـه براحتـی از زمیـن کنـده میشـوند. اگــر بوتههــای آلــوده در مزرعــه بــه مرحلــه گلدهــی برسـند دارای خوشـههای سـبک و بـا دانههـای پـوک و یـا درصــدی از دانههــا پــوک میشــوند. شکل 50 -عالئم قد بلندی و زردی بوتهها در بیماری پوسیدگی طوقه )ژیبرال( شکل 51 -عالئم بیماری پوسیدگی طوقه )باال(، پوسیدگی و سیاه شدن ریشه و طوقه )پایین( شکل 52 -عالئم بیماری پوسیدگی طوقه )مرگ بوته برنج قبل از خوشهدهی( عوامل مؤثر برتوسعه و شدت بیماری دمــای مطلــوب بــرای توســعه بیمــاری 35-27 درجــه ســانتیگراد اســت. مصــرف بیــش از حــد و غیراصولــی کودهــای ازتــه، کاشــت ارقــام حســاس، عــدم رعایــت بهداشــت زراعــی و عــدم ضدعفونــی بــذر در توســعه و شــدت بیمــاری نقــش دارنــد.

مدیریت کنترل بیماری

1 -تهیه بذر سالم از مزارع غیرآلوده

2 -ضدعفونــی بــذور بــا قارچکشهــای تیوفــات متیــل تیــرام )پــودر وتابــل80 درصــد( محلــول ســه در هــزار یــا بنومیــل تیــرام )پــودر وتابــل 40 درصــد( محلــول دو در هــزار، بــه صــورت غوطــهور کــردن در محلــول ایــن قارچکشهــا بــه مــدت 24 ســاعت و محلولپاشــی در خزانـه بـه نسـبت سـه گـرم در هـر متـر مربـع، 24 سـاعت قبــل از نشــاکاری توصیــه میشــود. همچنیــن ضدعفونــی بــذور بــا قارچکشهــای تریفلومیــزول )تریفیمیــن( بــه میــزان 3/3 در هــزار و سلســت )مایــع قابــل حــل 5/2 درصــد( بــه میــزان دو در هــزار توصیــه شــده اســت.

3 -نبــود کاشــت متوالــی ارقــام حساســی مثــل خــزر در مزارعـی کـه سـابقه آلودگـی دارنـد و برقـراری تنـاوب کاشــت بــا ارقــام محلــی مثــل بینــام کــه تحمــل خوبــی دارنــد.

4 -نبود تهیه خزانه در زمینهای آلوده

5 -نبـود کاشـت نشـاهای بـه دسـت آمـده از خزانههایی کـه بـه صـورت لکـهای آلودگـی دارند.

6 -تهویـه مناسـب و مرتـب خزانههایـی کـه زیر پوشـش 164 دستورالعمل تولید برنج سالم … پالسـتیکی تهیه میشـوند.

7 -بــه منظــور جلوگیــری از جریــان آب از مــزارع ً از آلـوده بـه مـزارع دیگـر الزم اسـت آب آبیـاری مسـتقیما کانالهــای آبیــاری تأمیــن شــود.

8 -وجین بوتههای آلوده قبل از زمان گلدهی توجــه: مبــارزه شــیمیایی در زمیــن اصلــی تأثیــری در کنتــرل بیمــاری نــدارد و توصیــه نمیشــود. بیماری لکه قهوهای برنج بیمـاری لکـه قهـوهای یکـی از مهمتریـن بیماریهـای بــذرزاد برنــج در دنیاســت کــه در شــالیزارهای مازنــدران و گیــان شــیوع بســیار دارد. ایــن بیمــاری در خاکهــای ضعیــف، فقیــر و یــا بــدون زهکــش بســیار رایــج اســت. ایـن قـارچ کـه بـه طـور مکـرر از بـذر برنـج جـدا میشـود )از 1 تـا 65 درصـد از بذرهـای مـورد آزمایـش( پتانسـیل همهگیــری پایینــی دارد. در شــکل 53 اســپورهای عامــل وکلنـی قـارچ بیمـاری ارائـه شـده اسـت. فصل ششم: بیماریهای مهم برنج … 165 شکل53 -اسپورهای عامل بیماری )باال(، کلنی قارچ عامل بیماری )پایین( عالئم بیماری لکههــای قهــوهای بیضــوی و گــرد مشــخص روی برگهــا )بــه انــدازه 5/0 × 2-1ســانتیمتر( بــا پراکندگــی یکنواخـت از عالئـم بیمـاری اسـت )شـکل54 .)در مرحلـه بلــوغ، مرکــز ایــن لکههــا بــه رنــگ خاکســتری یــا مایــل بــه ســفید در میآیــد. ایــن قــارچ در مرحلــه جوانهزنــی بــذر بــا ایجــاد گیاهچههــای غیــر طبیعــی باعــث کاهــش درصـد جوانهزنـی بـذر برنـج میشـود. همچنیـن در خزانـه ســبب ســوختگی یــا بالیــت نشــاها میشــود )شــکل55 .) در مزرعــه بــا ایجــاد لکههایــی روی برگهــا، گلومهــا و بـا نفـوذ در آنهـا باعـث ایجـاد لکههـای مایـل بـه سـیاه در آندوسـپرم و بـروز خسـارت میشـود. بـذر، خـاک، بقایـای گیاهـی آلـوده و میزبانهـای واسـطه، بقـا و انتقـال قـارچ را سـبب میشـوند.  شکل 54 -عالئم بیماری لکه قهوهای برنج در خزانه )باال(، و مزرعه )پایین( شکل55 -سوختگی نشای برنج ناشی از لکه قهوهای در خزانه عوامل مؤثر بر توسعه و شدت بیماری شـرایط خـاک در ایجـاد و شـدت بیمـاری لکـه قهوهای بسـیار مهـم اسـت. برنـج کاشتهشـده در خاکهـای فاقـد زهکشــی مناســب و دارای کمبــود ســیلیس و پتاســیم براحتــی مــورد هجــوم ایــن بیمــاری قــرار میگیــرد. همچنیــن عدمرعایــت بهداشــت زراعــی و عــدم ضــد عفونــی بــذر در توســعه شــدت بیمــاری نقــش دارد.

مدیریت کنترل بیماری

1 -رعایـت اصـول صحیـح تغذیـه گیـاه برنـج و اسـتفاده بهینـه از کودهـای ازتـه، پتاسـه و فسـفره توصیـه میشـود. زهکشــی مناســب مزرعــه و اصــاح خــاک میتوانــد بــه کنتـرل بیمـاری لکـه قهـوهای کمـک کنـد.

2 -از آنجایــی کــه ایــن بیمــاری بــذرزاد اســت، بــرای مبـارزه بـا آن، تهیـه بـذر سـالم، سـبک و سـنگین کـردن بــذر در محلــول آبنمــک و ضدعفونــی بــا قارچکــش مناســب ضــروری اســت. ضدعفونــی بــذر بــا ســموم قارچکــش کاربوکســین تیــرام و یــا بنومیــل تیــرام بــه میــزان دو در هــزار توصیــه میشــود.

3 -اجتناب از کاشت انبوه بذر در خزانه.

4 -محلولپاشــی خزانــه بــا قارچکشهایــی ماننــد تیلـت، یـا بیـم )بـه میـزان یـک در هـزار(، و یـا ناتیـوو )بـه میــزان هفــت گــرم در 20 لیتــر آب( در صــورت آلودگــی خزانــه بــه لکــه قهــوهای قبــل از انتقــال نشــا بــه زمیــن اصلــی ضــروری اســت.

5 -اســتفاده از قارچکــش تیلــت بــه میــزان یــک لیتــر در هکتـار در زمـان ظهـور 50 درصـد خوشـهها از غـاف.

6 -از بین بردن علفهای هرز خانواده غالت و شخم بقایا. بیماری پوسیدگی ساقه برنج بیماری پوسیدگی ساقه، از بیماریهای مهم برنج و در اغلب نقاط دنیا وجود دارد، به طوری که در نقاط گرمسیری، معتدل آسیا و همچنین آمریکای شمالی از نظر شدت با بیماریهایی نظیر بیماری پوسیدگی طوقه و لکه قهوهای برابر است. اسکلروتهای قارچ نقش بسیار زیادی در شروع بیماری، توسعه، انتشار و همچنین بقای قارچ دارند )شکل56 .)ازت اضافی باعث افزایش شدت بیماری و پتاس باعث کاهش آن میشود. عوامل مؤثر در بیماری پوسیدگی ساقه شامل وجود آب اضافی، پتاسیم کم در خاک و استفاده از ازت و فسفر زیاد در مزرعه است. در زمینهای باتالقی عالئم و خسارت بیماری بیشتر است )شکل57 .) شکل 56 -تشکیل اسکلروت قارچ عامل درون ساقه در آخر فصل زراعی فصل ششم: بیماریهای مهم برنج … 171 شکل57 -عالئم بیماری پوسیدگی ساقه

مدیریت کنترل بیماری

1 -استفاده بهینه از کود ازته، فسفره و پتاس فراوان

2 -جمـعآوری و از بیـن بـردن بقایـای گیاهـی پـس از برداشـت محصـول و شـخم زمیـن

3 -رعایـت تنـاوب زراعـی برنـج بـا بعضـی گیاهـان دیگر مثـل گنـدم، خـردل، یونجه و شـبدر برسـیم

4 -زهکشـی مـزارع باعث کاهش جمعیت اسـکلروتهای قـارچ عامل بیماری میشـود.

5 -خشـکی مزرعـه باعث کم شـدن جمعیت قـارچ عامل بیماری می شـود.

6 -تنظیـم ارتفـاع آب بـه انـدازه دو الـی سـه سـانتیمتر در زمـان پنجهزنـی گیـاه و رعایـت فاصلـه کاشـت توصیـه میشـود. بیماری پوسیدگی غالف برگ پرچم بیمــاری پوســیدگی غــاف بــرگ پرچــم، یکــی از بیماریهــای مهــم در اکثــر کشــورهای برنجخیــز اســت. عامــل ایــن بیمــاری قارچهــا و باکتریهــا هســتند. ایــن بیمــاری روی ارقــام محلــی و پرمحصــول برنــج مشــاهده میشــود، ولــی اهمیــت بیمــاری روی ارقــام پرمحصــول برنــج بیشتــر اســت. عالئم بیماری بیمـاری بـه صـورت پوسـیدگی قهـوهای غـاف انتهایـی در مرحلــه تــورم ســاقه و پیدایــش خوشــه شــروع و در مرحلـه گلدهـی و خوشـهدهی بوضـوح مشـاهده میشـود. در آلودگــی شــدید، همــه قســمتهای غــاف بــرگ و خوشــه خشــک میشــود. شــلتوک بــه رنــگ قهــوهای کمرنــگ مشــاهده میشــود کــه بتدریــج بــه رنــگ قهـوهای تیـره در میآیـد. از عالئـم دیگـر بیمـاری خـارج نشــدن کامــل خوشــه از غــاف اســت. خســارت بیمــاری بــه صــورت عقیمــی، پــوک شــدن شــلتوک، دانــه الغــر و قهــوهای شــدن دانــه و کمیــت و کیفیــت محصــول را کاهــش دهــد )شــکل58.) شکل 58 -پوسیدگی غالف و قهوهای شدن خوشهها )باال( و پوسیدگی غالف و قهوهای شدن خوشهها در رقم طارم محلی )پایین( فصل ششم: بیماریهای مهم برنج … 175 شرایط مساعد برای ظهور بیماری بیمــاری در شــرایط آب و هوایــی خنــک و بارانــی بــا درجــه حرارتهــای 17 الــی 22 درجــه ســانتیگراد کــه همزمــان بــا مرحلــه خــروج خوشــه از غــاف و مرحلــه گلدهــی اســت، شــیوع بیشتــری دارد و میتوانــد باعــث ایجــاد خســارت شــود.

مدیریت کنترل بیماری

1 -تهیه بذر از مزارع سالم

2 -کاشت زود هنگام

3 -اسـتفاده صحیـح از کودهـای پتاسـه و خـودداری از مصـرف بیـش از انـدازه کـود ازتـه

4 -سـبک و سـنگین کـردن بـذر در محلـول آبنمـک و ضدعفونـی بـذر بـا قارچکشهـای مناسـب و اسـتفاده از قارچکـش تیلـت )پروپیکونـازول( بـه میـزان یـک لیتـر در هکتـار در زمـان آبسـتنی و در صـورت شـدید بـودن میـزان بیمـاری تکـرار آن در زمـان ظهـور50 درصـد خوشـهها از غـاف توصیـه میشـود. 176 دستورالعمل تولید برنج سالم … بیماری تغییر رنگ خوشههای برنج بیمـاری تغییـر رنـگ خوشـههای برنـج یـک بیمـاری ً قارچهــا و باکتریهــا در ایجــاد پیچیــده کــه عمدتــا آن دخالــت دارنــد. در ایــن بیمــاری، عالئــم تغییــر رنــگ و قهــوهای شــدن تمــام خوشــه یــا بخشــی از آن، کاهــش کیفیــت بــذر، پوکــی و عقیمــی بــذر مشــاهده میشــود )شـکل59 و 60 .)عالئـم بیمـاری در شـرایط مسـاعد جـوی و محیطــی از جملــه بــا افزایــش رطوبــت نســبی هــوا و بارندگـی مسـتمر در مرحلـه گلدهـی و ظهـور خوشـه بـه صــورت شــدید ظاهــر میشــود و در بعضــی مــزارع باعــث خسـارت و کاهـش محصـول میشـود. همچنیـن بیمـاری ســبب کاهــش درصــد جوانــه زنــی بــذور میشــود.  شکل 59 -تغییر رنگ خوشه )باال(، پوسیدگی غالف برگ پرچم و تغییر رنگ خوشه )پایین( 178 دستورالعمل تولید برنج سالم … شکل60 -مزرعه رقم طارم با آلودگی شدید به بیماری تغییر رنگ خوشه

مدیریت کنترل بیماری

1 -تهیه بذر از مزارع سالم

2 -شخم بقایای گیاهی پس از برداشت برنج

3 -کاشت زود هنگام برنج

3 -تنظیم فاصله کاشت

4 -اسـتفاده بهینـه از کودهـای پتاسـه و مصـرف نکردن بیـش از حد کـود ازت فصل ششم: بیماریهای مهم برنج … 179

5 -از بیـن بـردن علفهـای هـرز میزبـان مانند سـوروف، اویارســام و سلواش .

6 -سـبک و سـنگین کـردن بـذر در محلـول آبنمـک و ســپس ضدعفونــی بــذر بــا قارچکــش مناســب توصیــه میشــود.

7 -در صـورت بـروز شـرایط آب و هوایـی مسـاعد بـرای شـیوع بیمـاری ماننـد بارندگیهای فصلی مسـتمر و افزایش رطوبـت نسـبی در زمـان ظهـور خوشـه، مبارزه شـیمیایی با اسـتفاده از قارچکـش تیلـت )پروپیکونـازول بـه میـزان یک لیتـر در هکتـار( و یـا ناتیـوو )160 گـرم در هکتـار( در زمان خـروج 50 درصـد خوشـهها از غلاف توصیه میشـود. فصل هفتم کنترل علفهای هرز در شالیزار با تأکید بر کشاورزی پایدار ُ محمـد تقی کربالیـی آقاملکی محسـن عمرانی مقدمه کشــاورزی پایــدار بــا هــدف مصــرف کمتــر کودهــای شــیمیایی و آفتکشهــا، اســتفاده بهینــه از خــاک، آب و ســایر منابــع تولیــد بنــا نهــاده شــده و یــک سیســتم تلفیقـی از تولیـدات گیاهـی و حیوانـی در بلندمـدت اسـت. کشـاورزی پایـدار موجـب افزایـش کیفیـت محیطزیسـت، حفــظ و احیــای منابــع طبیعــی میشــود. همچنیــن از نظـر اقتصـادی پایـدار و موجبـات بهبـود کیفیـت زندگـی کشـاورزان و افـراد جامعـه را فراهـم مـیآورد. برنـج هـم بـه عنــوان یــک محصــول از ایــن قاعــده مســتثنی نیســت و بـه عنـوان مهمتریـن عامـل در امنیـت غذایـی و معیشـت اصلــی مــردم آســیا قلمــداد میشــود. علفهــای هــرز مهمتریــن مانــع در تولیــد برنــج هســتند کــه مبــارزه بــا آنهـا بـه انـدازه تاریـخ زراعـت ایـن محصـول قدمـت دارد. بهرهگیــری از روشهــای ابتدایــی کنتــرل علفهــای هــرز )وجیـن دسـتی و غرقـاب( در جوامـع اولیـه، بیانگـر اهمیت علفهــای هــرز برنــج در آن جوامــع و مصــرف گســترده علف‌کشهــا در دنیــای پیشــرفته تأییــدی بــر ایــن واقعیـت اسـت. علفهـای هـرز نـه تنهـا بـر عملکـرد، بلکـه بــر روی کیفیــت محصــول هــم تأثیــر منفــی میگذارنــد. بــا افزایــش بیرویــه مصــرف علفکشهــا از دهــهی 1940 بــه بعــد، مصــرف ایــن مــواد شــیمیایی منجــر بــه پیدایــش مشــکالت زیســت محیطــی، اثــرات مضــر بــر موجـودات غیرهـدف، افزایـش مقاومـت برخـی از علفهـای هــرز و باقــی مانــدن بقایــای ایــن ســموم در محصــوالت و در نتیجــه توجــه بیشتــر بــه روشهــای مبــارزهی غیرشــیمیایی در سراســر جهــان شــده اســت. بنابرایــن مدیریـت تلفیقـی بـه عنـوان یکـی از راهکارهـای مناسـب در ایــن زمینــه در نظــر گرفتــه میشــود. جنبههای خسارت علفهای هرز در برنج کشــاورز بــرای کمکــردن خســارت علفهــای هــرز مجبورهســتند دو و یــا در مــواردی تــا ســه بــار مزرعــه را وجیــن کننــد. میــزان کاهــش محصــول ناشــی از خســارت علــف هــرز در زراعــت برنــج بســته بــه روش کشــت، نــوع رقــم برنــج، فاصلــه کاشــت و مصــرف کــود ازتــه متفــاوت اســت. متوســط خســارت علفهــای هــرز برنــج پــس از کنتــرل بــه طــور متوســط 25-10 درصــد بـرآورد شـده کـه بـه نظـر میرسـد ایـن میـزان در ایـران ً در مــزارع بــه مراتــب کمتــر باشــد. علفهــای هــرز بعضــا برنــج موجــب افزایــش آفــات و بیماریهــای گیاهــی نیــز میشــوند، زیــرا برخــی از علفهــای هــرز مثــل ســوروف میزبــان ثانویــه آفاتــی از قبیــل پروانــه تکنقطــه ای برنــج هســتند. همچنیــن کــرم ســاقهخوار برنــج، زمســتان را در ســاقه اینگونــه علفهــای هــرز ســپری میکنــد و بــه دلیــل ضخامــت ســاقه، درصــد زندهمانــی آن در ایــن گیــاه بیشتــر از ســاقه برنــج اســت. علفهایهــرز بــا ایجـاد مانـع در برداشـت برنـج نیـز موجـب افزایـش هزینـه برداشــت میشــوند.  تقسیمبندی علفهای هرز مهم مزارع برنج بـه طـور کلـی، علفهـای هـرز مـزارع برنـج بـر اسـاس شــکل ظاهــری بــه چهــار دســته نازکبرگهــا، جگنهــا، پهنبرگهــا و ســرخسها تقســیم میشــوند.

الف- نازکبرگها نازک برگها دارای برگهایی با رگبرگهای موازی و تعداد اجزای گل در آنها سه یا مضربی از سه است، مانند سوروف )با نام محلی: وازمل، زرا، وازمبیل، کلدمه( )شکل 61 و 62 ،) قیاق )با نام محلی ارداله(، بند واش یا سگ واش. این علفها با جذب آب و مواد غذایی و همچنین نور و اشغال فضا، موجب ضعیف شدن نشاها میشوند. شکل 61-گیاه سوروف در مرحله پنجهزنی فصل هفتم: کنترل علفهای هرز در شالیزار … 187 شکل 62-گیاه سوروف در مرحله خوشه

ب- جگنها جگنهــا از نظــر شــکل ظاهــری شــبیه نازکبرگهــا هسـتند، امـا فـرق ایـن گـروه بـا نازکبرگهـا ایـن اسـت کـه سـاقهها اغلـب توپـر و سـه گـوش هسـتند و برگهـا در امتــداد هــم روی ســاقه قــرار دارنــد، ماننــد انــواع اویارســام ارغوانــی و اویارســام زرد. در زیــر نمونههــای اویارسـام بـذری و پیـزور دریایـی )شـکل 63 و 64 )آمـده اســت. شکل 63 -اویارسالم بذری  شکل 64 -پیزور دریایی 190 دستورالعمل تولید برنج سالم …

ج-پهنبرگها ایـن علفهای هـرز دارای برگهایی پهن بـا رگبرگهایی منشـعب هسـتند. جوانـه زدن در علفهای هـرز پهنبرگ با دو لپـه و یـا دو برگ بذری آغاز میشـود کـه در موقع کنترل شـیمیایی بـا ایـن دسـته از علفهای هـرز قابل توجه اسـت. از ایـن گروه قاشـقواش )قاشـقک یا بارهنگ آبـی(، تیرکمان آبـی، عدسـک آبـی، علـف ارزنـی و سـلواش را میتـوان نام برد )شـکل65 و 66.) شکل 65 -علف هرز قاشقواش ادامه شکل 65 -علف هرز قاشقواش شکل 66 -علف هرز گوشاب یا روغن واش ادامه شکل 66 -علف هرز تیرکمان آبی

د- سرخسها آزوال یکـی از گیاهـان مهـم اسـت کـه در ابتـدای فصـل زراعــی موجــب آزار و اذیــت کشــاورزان منطقــه میشــود )شــکل67 .)آزوال در شــکلهای متفــاوت سهگوشــه، چندگوشــه و یــا دایــرهای دیــده میشــود. آزوال در ابتــدا بــه عنــوان کــود و یــک عامــل بیولوژیــک بــرای کنتــرل علفهـای هـرز برنـج معرفـی شـد، چـون بـا ایجاد پوشـش سـبز در سـطح آب از رویـش علفهـای هـرز داخـل کـرت جلوگیـری میکنـد. افزایـش پوشـش آزوال روی آب، شـدت  نــور را بــه طــور تصاعــدی در زیــر آب کاهــش میدهــد. زمانــی کــه ســطح آب بــه طــور کامــل بــه وســیله آزوال پوشـانده شـود، 90 درصـد نـور خورشـید بـه وسـیله آزوال جــذب میشــود. شکل 67 -علف هرز آزوال کنترل علفهای هرز اِعمــال مدیریــت صحیــح در کنتــرل علفهــای هــرز نقـش مهمـی در جلوگیـری از کاهـش محصـول و در عیـن حــال کاهــش خســارت دارد. عوامــل زیــادی در میــزان تراکــم علفهــای هــرز شــالیزارها نقــش دارنــد کــه بــا اقدامــات الزم و بــه موقــع میتــوان از اثــرات ایــن عوامــل جلوگیـری و خسـارت ناشـی از آنهـا را بـه شـرح زیـر بـه حداقــل رســاند: – اسـتفاده از بـذور عـاری از بـذر علـف هـرز در خزانـه و در مـزارع بـا کشـت مسـتقیم . – در نشـاکاری دسـتی، امـکان انتقـال علفهـای هـرز از ً خزانـه بـه مـزارع بـا شـناختی کـه کشـاورزان دارنـد عمـا منتفی اســت. – فاصلـه کشـت یکـی از عوامـل مهـم تراکـم علفهـای هـرز اسـت؛ هـر قـدر فاصلـه کشـت کمتـر باشـد امـکان رقابـت بـرای علـف هـرز کمتـر اسـت. – مصـرف کـود ازتـه در شـالیزارهای آلـوده سـبب رشـد علفهـای هـرز میشـود، زیـرا علفهـای هـرز نسـبت بـه برنج کود ازته را بهتر جذب میکنند. روشهای کنترل علفهای هرز روش کنترل زراعی اســـاس ایـــن روش فراهمکـــردن شـــرایطی اســـت کـــه قابلیـــت رقابـــت برنـــج را افزایـــش دهـــد تـــا بتوانـــد مانـــع از رشـــد علفهـــای هـــرز شـــده و یـــا خســـارت آن را بـــه حداقـــل برســـاند.  انواع روشهای کنترل زراعی:

الف-پیشگیری: پیشـگیری بـه مفهـوم جلوگیـری از ورود یـک علفهـرز جدیـد بـه یـک منطقـه یـا محـدود سـاختن و جلوگیـری از افزایــش جمعیــت آن پــس از ورود اســت. پیشــگیری از طریــق بهداشــت زراعــی میســر اســت کــه در آن از بــذر بوجــاری شــده و ماشــینآالت تمیــز اســتفاده و حاشــیه مــزارع عــاری از علفهــرز نگهداشــته میشــود. علفهــرز ســوروف مهمتریــن علفهــرز برنــج اســت کــه بــذر آن همــراه بــا بــذر برنــج منتقــل میشــود. ایــن علفهــرز حــدود یــک هفتــه زودتــر از برنــج بــه خوشــه مــیرود، بنابرایـن بایـد قبـل از خوشـهدهی برنـج، اقـدام بـه حـذف زودهنــگام خوشــه ایــن علفهــرز کــرد تــا مانــع تولیــد بــذر، افزایــش آلودگــی و انتقــال آن بــه ســال بعــد شــود.

ب- عملیات خاکورزی: گرچــه خــاکورزی بــه منظــور آمادهســازی بســتر کشـت )شـکل68 )در اول فصـل در بسـیاری از محصـوالت زراعــی رایــج اســت، امــا بــه نظــر میرســد خــاکورزی در کنتـرل علفهـای هـرز برنـج دارای اهمیـت و ضـرورت بیشتـری باشـد. اولیـن شـخم زمانـی آغـاز میشـود کـه بارندگـی سـنگین شـالیزار را سـیراب کنـد کـه زمـان آن حداقــل یــک مــاه قبــل از پادلینــگ )پیــش ک ِ اول یــا گل خرابـی( اسـت. در اجـرای شـخم، کـه شـامل دو بـار شـخم عمـود بـر هـم بـا گاوآهـن اسـت، زمیـن از حالـت سـختی خـارج شـده و علفهـای هـرز و کاه و کلـش بـه زیـر خـاک میرود. شـخم عمیـق )بیشـتر از 20 سـانتیمتر( بـرای کشـت برنـج مناسـب نیسـت. همچنیـن شـخم اول را نبایـد قبـل از سـرد شـدن هـوا، یعنـی در اوائـل یـا اواسـط پاییـز انجـام داد، زیـرا میکروارگانیسـمهای خـاک ایـن مـواد را تجزیـه میکننـد و مـواد غذایـی آنهـا در اثـر بارندگـی از دسـترس گیــاه ســال بعــد خــارج میشــود. ولــی اگــر شــخم بــا سـرد شـدن هـوا زده شـود ایـن مـواد بـه دلیـل سـرما و در نتیجــه کاهــش فعالیــت میکروارگانیســمها، تــا شــروع ً بـه حالـت خـود باقـی میماننـد و بـا فصـل بهـار تقریبـا گــرم شــدن هــوا در بهــار تجزیــه میشــوند و در اختیــار گیــاه قــرار میگیرنــد. شــخم دوم 10-7 روز قبــل از نشــاکاری انجــام میشــود کــه در آن ارتفــاع آب نبایــد بیشتــر از 3-2 ســانتیمتر باشــد. شــخم دوم کــه همــان عملیــات پادلینــگ اســت از ویژگیهــای جداییناپذیــر کشــت برنــج اســت کــه خــواص فیزیکــی و شــیمیایی خاکهـای شـالیزاری را بـه طـور قابـل مالحظـه ای تغییـر میدهـد. ایـن تغییـرات رونـد فیزیولوژیـک گیـاه برنـج را بشــدت تحــت تاثیــر قــرار میدهــد. تســطیح نهایــی، آخریــن مرحلــه آمادهســازی زمیــن اسـت کـه بـه منظـور صـاف و همـوار کـردن سـطح زمیـن انجــام میشــود. چنانچــه تســطیح شــالیزار بــه طــور یکنواخـت صـورت نگیـرد، بـه طـوری کـه در بعضـی نقـاط آن پوشــش آب وجــود نداشــته باشــد تبــادل اکســیژن و نفـوذ نـور در آن نقـاط موجـب جوانـه زدن بـذور علفهـای هــرز میشــود و کنتــرل یکنواخــت آن را دچــار مشــکل میکنــد. شــالیزار نبایــد ســه الــی چهــار هفتــه بعــد از نشـاکاری بـه تنـاوب خشـک شـود تـا علـف هـرز فرصـت جوانــه زدن پیــدا نکنــد. شکل 68 -آماده سازی زمین به نحوه مطلوب

ج- روش کشت: روش کشـت بـر توانایـی گیاه برنـج در رقابت بـا علفهرز و کاهش خسـارت آنها مؤثر اسـت. در روش نشـاکاری دستی امـکان انجـام وجیـن دسـتی میسـر اسـت، در حالـی که در کشـت ردیفی )بـذرکاری یـا نشـاکاری( امکان انجـام وجین دسـتی و ماشـینی هـر دو فراهـم اسـت. در روش کشـت مسـتقیم )بذرپاشـی(، انجـام وجین ماشـینی میسـر نیسـت و وجیـن دسـتی دارای کارآیـی پاییـن و موجب خسـارت به گیـاه زراعی میشـود.

د- مدیریت آب: آب به عنــوان یــک عامــل مهــم و مؤثــر در کنتــرل علفهــای هــرز شــالیزار شــناخته شــده اســت. تعــداد زیـادی از علفهـای هـرز در وضعیـت غرقـاب نمیتواننـد جوانـه بزننـد )البتـه آب بایـد بـه مقـدار کافی وجود داشـته باشـد(. بنابرایـن، جمعیـت علفهـای هـرز بـا افزایـش عمق آب کاهــش مییابــد. کنتــرل عمــق آب در مراحــل اولیــه رشــد برنــج میتوانــد اثــر عمــدهای در کنتــرل علفهــای هــرز داشــته باشــد، بــه طوریکــه اگــر علفهــای هــرز بیـش از حـد رشـد کننـد کنتـرل آنهـا از طریـق مدیریـت آب مشــکل میشــود. چنانچــه شــالیزار خــوب تســطیح شــده باشــد میتــوان عمــق آب را براحتــی تنظیــم کــرد. بهتریـن زمـان غرقـاب سـه تـا چهـار روز بعـد از نشـاکاری اسـت. در تنظیـم عمـق آب بایـد دقـت شـود که سـطح آب خیلـی پاییـن نباشـد و شـالیزار صـاف و تسـطیح شـده و بایـد فاقـد نواحـی بـا خـاک خشـک باشـد. بویـژه سـه الـی چهـار هفتـه بعـد از نشـاکاری، شـالیزار بـه تنـاوب خشـک نشـود تـا علـف هـرز فرصـت جوانـه زدن پیـدا نکنـد. بـا تنظیــم آب بــه عمــق 10 ســانتیمتر، اکثــر علفهــای هـرز از بیـن میرونـد. سـطح آب بایـد متناسـب بـا رشـد گیـاه برنـج حداکثـر پنـج تـا ۱۰ سـانتیمتر باشـد. وجـود کانالهــای بتنــی نقــش مهمــی در تنظیــم آب و آبیــاری منظـم شـالیزار دارد )شـکل69.) شکل 69 -آبیاری منظم و صحیح با استفاده از کانالهای بتنی

ه- تناوب کشت: تنــاوب کشــت بــه مفهــوم کشــت گیاهــان مختلــف در فصلهــا و ســالهای زراعــی اســت. در گیاهــان یک‌ســاله و چنــد ســاله، تنــاوب از موفقتریــن روشهــای مدیریــت علفهایهــرز اســت. در شــالیزار نیــز، علفهایهــرز بــا زیسـتگاه کشـت برنـج سـازگار میشـوند. مـزارع برنـج کـه بـه طـور مـداوم عملیـات خـاکورزی در آن انجـام میشـود دارای علفهایهــرز یک‌ســاله بیشتــری نســبت بــه دیگــر اراضــی هســتند. کشــت تکــراری موجــب افزایــش جمعیــت علفهایهــرز میشــود. روشهــای مختلــف کشـت نیـز علفهـای هـرز مختـص خـود را دارد کـه بـه عملیــات زراعــی رایــج در آن زراعــت وابســته اســت. بــه عنــوان مثــال، در اراضــی غرقــاب، علفهــای هــرز خــاص سـازگار بـه ایـن اقلیـم فراوانترنـد کـه بـا علفهـای هـرز غالــب در کشــت آپلنــد )کشــت برنــج در زمیــن خشــک و نیمهخشــک بــه جــای زمیــن غرقــاب( برنــج متفــاوت هسـتند. و- زمان کشت برنج: زمــان کشــت برنــج بــر نــوع علفهــرز و میــزان خســارتزایی آن مؤثــر اســت. کشــت خیلــی زود برنــج مانــع از رقابــت مؤثــر آن بــا علفهــای هــرز میشــود، زیـرا در هـوای سـرد اول فصـل، سـرعت رشـد برنـج ُکنـد اســت. کشــت زودهنــگام بــه نفــع علفهــرز ســوروف و کشــت دیــر هنــگام مســاعد جگنهــا و پهنبرگهــا اسـت. زمـان کشـت بایـد نـه فقـط بـر اسـاس تأثیـر آن بـر رشـد علفهـای هـرز، بلکـه بـر اسـاس پتانسـیل عملکـرد برنــج تنظیــم شــود. ز- تراکم کشت: یکـی از اصـول مهـم در زراعـت برنـج، انتخـاب فاصلـه کاشــت یــا تراکــم مطلــوب جهــت رســیدن بــه حداکثــر عملکــرد اســت. ایــن امــر میتوانــد بــه واســطه کاهــش رقابــت بــا علفهــای هــرز، اســتفاده بهینــه از منابــع را بــه همــراه داشــته باشــد. از آنجایــی کــه نــور مهمتریــن عامـل تعییـن کننـده در رقابـت برنـج بـا علفهـای هـرز اسـت، تنظیـم تراکـم مناسـب گیـاه زراعـی جهـت کاهـش سـهم نـور دریافتـی توسـط علـف هـرز از اهمیـت خاصـی برخــوردار اســت. بدیهــی اســت هرچــه تراکــم گیاهــی افزایـش یابـد بـه همـان نسـبت میـزان نفـوذ نـور بـه زیـر ســایبان برنــج کاهــش مییابــد، امــا افزایــش غیرمتعــارف تراکـم رقابـت زودهنـگام در گیـاه زراعی را سـبب میشـود کــه میتوانــد عــاوه بــر کاهــش عملکــرد برنــج، ورس زودهنــگام آن و عــدم تلقیــح دانــه را بــه دنبــال داشــته باشـد. تراکـم در کشـت نشـایی بـه رقـم برنـج، حاصلخیزی خـاک و فصـل کاشـت بسـتگی دارد. میانگیـن تراکم کشـت  1 در متـر مربع و در کشـت مسـتقیم بسـیار حـدود 20 کپـه متغیـر )100-20 کیلوگـرم شـلتوک در هکتـار( اسـت، کـه بسـته بـه تکنولـوژی و شـرایط منطقـه دارد. ک- وجین دستی: وجیــن بیشتــر در دو نوبــت بــه وســیله دســت یــا پــا انجـام میشـود. نوبـت اول 15 تـا 20 روز بعـد از نشـاکاری و نوبــت دوم حــدود 30 تــا 35 روز بعــد از نشــاکاری اسـت. ایـن روش امتیـازات زیـادی نسـبت بـه روشهـای دیگــر بویــژه روش شــیمیایی دارد. نخســت اینکــه هیــچ علفــی در برابــر ایــن روش مقاومــت نشــان نمیدهــد زیــرا هنــگام وجیــن هــر نــوع علفهــرز از یکســاله تــا دائمــی پهنبــرگ یــا نازکبــرگ جمــعآوری یــا مدفــون میشــوند. دوم بــرای محیط ً زیســت کامــا بیضــرر اســت. دلیـل سـوم موجـب تهویـه خـاک و خـروج گازهـای مضـر میشــود و اکســیژن بیشتــری در اختیــار ریشــهها قــرار میگیـرد و دلیـل چهـارم نیـروی انسـانی موجـب کاهـش مصــرف ســموم شــیمیایی میشــود. چنانچــه وجیــن دسـتی در مرحلـه مناسـب رشـد برنـج )پنجهزنـی( انجـام 1 .در زراعت نشایی برنج در هرکپه5 -3 گیاهچه کشت میشود که به آن Bunch یا Hill میگویند. شــود، رویــش مجــدد برخــی علفهــای هــرز دیررشــد )جگنهــا و روغــنواش( خســارت قابــل توجهــی نخواهــد داشــت. در صــورت وجیــن در مرحلــه نامناســب، تکــرار وجیــن دســتی ممکــن اســت ضــرورت پیــدا کنــد. ایــن وضعیــت در ارقــام اصالحشــده بیشتــر از ارقــام بومــی پابلنــد مشــاهده میشــود. ابزارهــای ســادهای هماننــد وجین‌کــن مکانیکــی 1 ) در ایـران وجـود دارنـد که در کشـت ماشـینی )کونوویـدر و ردیفـی برنـج )کشـت نشـایی و کشـت مسـتقیم( جهـت کنتــرل علفهــای هــرز در بیــن ردیفهــا مــورد اســتفاده ً ســه هفتــه بعــد از قــرار میگیرنــد )شــکل70 .)معمــوال نشــاکاری هنگامیکــه انــدازه علفهــای هــرز کمتــر از 10 ســانتیمتر باشــد، مناســبترین زمــان اســتفاده از ایــن وجینکــن اســت. در ایــن زمــان ســطح آب مزرعــه بایــد بــه ارتفــاع حــدود 3-2 ســانتیمتر برســد. اســتفاده از وجین‌کـن مکانیکـی موجـب کاهـش زمـان مـورد نیـاز بــرای کنتــرل دســتی علفهایهــرز میشــود. Conoweeder. 1  شکل 70 -نمونهای از وجینکن مکانیکی دستی کشت توأم برنج و اردک بـه طـور کلـی در همـه مناطـق برنـجکاری کـه خیلـی گــرم و خشــک نباشــد، امــکان پــرورش اردک در شــالیزار ً همــه ارقــام متــداول در ایــران بــرای وجــود دارد. تقریبــا پــرورش اردک مناســب هســتند ولــی ارقامــی کــه طــول دوره رشــد آنهــا بیشتــر و نســبت بــه خوابیدگــی بوتــه )ورس( متحمــل باشــند مناســبتر هســتند. بــه طــور مثــال، ارقــام اصــاح شــده و دیــررس نظیــر خــزر، نــدا و  نعمـت بـرای ایـنکار مناسـب هسـتند. البتـه ارقـام محلی و اصـاح شـده زودرس بـا رعایـت نـکات الزم، قابـل اسـتفاده اســت ولــی مــدت زمــان حضــور اردک در شــالیزار کمتــر ً اســت. بنابرایــن میتــوان بعــد از برداشــت برنــج مجــددا اردک را در شــالیزار رهاســازی کــرد. بـا رعایـت مدیریـت تلفیقـی، اردکهـا نـه تنها مشـکلی بـرای بوته هـای برنـج ایجـاد نمیکننـد، بلکـه از حشـرات و آفـات موجـود در روی بوته هـا تغذیـه کـرده و بـا ایجـاد تهویــه مناســب در خــاک و افــزودن فضــوالت بــه عنــوان کــود دامــی باعــث افزایــش حاصلخیــری خــاک و رشــد بهتــر بوته هــای برنــج میشــود و در نتیجــه موجــب افزایـش حـدود پنـج درصـدی عملکـرد شـلتوک میشـوند. همچنیـن حضـور اردک در شـالیزار باعـث کاهـش مصـرف مــواد شــیمیایی نظیــر ســموم علفکــش و آفتکــش شــده و برنــج ســالمتر تولیــد میشــود. مناســبترین زمــان بــرای رهاســازی جوجــه اردکهــا وقتــی اســت کــه گیاهچه هــای برنــج بعــد از نشــاکاری اســتقرار الزم را پیــدا کردهباشــند. زمــان رهاســازی بــه شــرایط شــالیزار، نــوع رقــم و نشــاهای تولیــدی بســتگی ً یـک تـا دو هفتـه بعـد از نشـاکاری اسـت. دارد و معمـوال تعــداد جوجــه اردکهــا بــرای هــر هکتــار شــالیزار بــه میــزان مــواد غذایــی موجــود در شــالیزار بســتگی دارد و میــزان مــواد غذایــی شــامل تراکــم و انــواع علفهــای هـرز و بـذور آنهـا، موجـودات و جانـوران ریـز موجـود در شــالیزار و میــزان آزوال اســت. بــه طــور متوســط 250 تــا 300 جوجـه اردک بـا سـن یـک تـا دو هفتـهای )100 تـا 150 گرمــی( بــرای هــر هکتــار مطلــوب اســت. اردکهــا پــس از رهاســازی در شــالیزار نــه تنهــا از گیاهچــه ســبز برنــج تغذیــه نمیکننــد، بلکــه حتــی از علفهـای هـرزی کـه از آب خـارج شـده و اسـتقرار پیـدا ً از کردهانــد نیــز تغذیــه نمیکننــد. اردکهــا معمــوال علفهـای هـرزی کـه خیلـی کوچـک و در زیـر آب هسـتند و نیـز از بـذور علـف هـرز تغذیـه میکننـد. عـاوه بـر آن، اردکهـا بـا گلآلـود کـردن آب مانـع رسـیدن نـور کافـی بـه سـطح خـاک شـالیزار شـده و بـا منقـار و پاهـای خـود در اثــر هــمزدن و جابهجایــی گل از رشــد علفهــای هــرز جلوگیــری میکننــد )شــکل71 .) شکل 71 -فعالیت اردکها و عاری بودن مزرعه از علفهای هرز کشتهمزمان برنجو ماهی پــرورش ماهــی در مــزارع برنــج یکــی از مهمتریــن روشهـا بـرای اسـتفاده بهینـه از شـالیزار اسـت. ایـن روش در بســیاری از کشــورهای آســیایی و آفریقایــی، توســعه یافتــه و بــه عنــوان بخشــی از فعالیتهــای کشــاورزی مــورد توجــه اســت. شالیزارهای مناسب کشت توأم برنج و ماهی شـالیزارهای مناسـب کشـت برنـج و ماهـی بایـد دارای شـرایط زیـر باشـند:

1 -امکان تأمین آب مورد نیاز

2 -باال بودن درصد رس خاک

3 -داشتن مرز و مناسب بودن ارتفاع آن

4 -ورودی و خروجی مناسب آب

5 -آفتابگیر باشد تا دمای مطلوب ایجاد شود

6 -شیب مالیم زمین و عدم اختالف ارتفاع در کرتها

7 -دسترسی آسان به مزرعه و نزدیکی به منزل مسکونی بهرهبردار مدیریتصحیحشیمیایی باتأکیدبر کشاورزیپایدار

1 -استفاده از علفکشها قبل از بذرپاشی در خزانه حدود سه روز قبل از بذرپاشی، بستر خزانه کام ًال مالهکشی و ارتفاع آب، حدود 5 سانتیمتر تنظیم میشود. سپس علفکش مورد نظر به مقدار 30 سی سی برای 100 متر مربع خزانه به صورت قطرهپاشی در سطح خزانه پخش میشود. الزم به ذکر است که باید از ورود و خروج آب تا مدت 48 ساعت جلوگیری شود و سپس آب خزانه تخلیه شده و چند بار این کار تکرار شود و سپس با دست کشیدن در سطح بستر بذرها و اندکی هوادهی اقدام به بذرپاشی شود.

2 -کنترل علف هرز سوروف بعد از سبز شدن خزانه چنانچه بنا به عللی فرصت مبارزه با سوروف در مرحله قبل از بذرپاشی از دست رفته باشد، در دو تا سه هفته بعد از بذرپاشی زمانیکه تراکم علف هرز سوروف خیلی زیاد است و از لحاظ اقتصادی انجام عملیات وجین امکانپذیر نیست، در مرحله2 تا 3 برگی سوروف در خزانه، با استفاده از علفکش پروپانیل باید خزانه را سمپاشی کرد که برای این کار یک روز قبل از سمپاشی الزم است آبیاری را قطع و یک روز بعد از ً جریان آب را برقرار کرد. سمپاشی، مجددا بـه منظـور پرهیـز از هرگونـه اثـر نامطلـوب علفکـش، حداقـل یـک هفتـه قبـل از سمپاشـی تـا یـک هفتـه بعـد از سمپاشــی بایــد از مصــرف حشــرهکش و کودهــای شــیمیایی خــودداری شــود. مقــدار علفکــش مــورد نیــاز بــرای 100 متــر مربــع، 120 سیســی علفکــش بــا ســه لیتــر آب مــورد نیــاز اســت. چــون ســم پروپانیــل یــک علفکـش تماسـی اسـت، در حیـن سمپاشـی بایـد دقـت کـرد کـه سـم بـا تمـام سـوروفها تمـاس پیـدا کنـد تـا ً رعایـت نـکات ایمنـی از قبیـل اسـتفاده از اثـر کنـد. ضمنـا دسـتکش و ماسـک الزامـی اسـت. فصل هفتم: کنترل علفهای هرز در شالیزار … 211 مصرف علفکشها قبل از نشاکاری در زمین اصلی

1 -مزرعــه خــوب تســطیح شــده باشــد و پســتی و بلنــدی در آن دیــده نشــود.

2 -بـا توجـه بـه نـوع علـف هـرز منطقـه از علفکشـی اسـتفاده شـود کـه بیشتریـن کارآیـی را داشـته باشـد.

3 -علفکــش بــه موقــع اســتفاده شــود کــه زمــان درسـت مصـرف علفکشهـا 5-3 روز قبـل از نشـا اسـت.

4 -ارتفــاع آب در ســطح مزرعــه یکســان و بیــن 7-5 ســانتیمتر باشــد و در حیــن سمپاشــی از ورود و خــروج آب مزرعــه حداقــل 5-3 روز جلوگیــری شــود.

5 -مصــرف علفکشهــا بــه صــورت قطرهپاشــی بدرســتی انجــام شــود. بــا توجــه بــه اینکــه در دهانــه بطریهــای قطرهپــاش ســوراخهای خاصــی تعبیــه شــده اسـت، پـس از برداشـتن در بطـری بایـد از ابتـدای کـرت به فاصلـه 5/2-2 متـر از یـک مـرز مسـتقیم شـروع و حرکـت کـرد و در هـر قـدم یـا در هـر دو یـا سـه قـدم )بسـته بـه مقـدار علفکشـی کـه بایـد در هکتـار مصـرف شـود( یـک بـار بـه چـپ و یـک بـار بـه راسـت بطـری را حرکـت داد، بـه طـوری کـه قطـرات علفکـش از هـر طـرف تـا فاصلـه 5/2-2 متــری و در واقــع در نــوار بــه عــرض 5-4 متــر، 212 دستورالعمل تولید برنج سالم … حتیاالمــکان بــه صــورت یکنواخــت پاشــیده شــود و بــا مسـیر قبلـی و بـه فاصلـه 5-4 متـری آن حرکـت برگشـت را بــا همــان شــیوه انجــام و آن را بــه همیــن صــورت در بقیــه کرتهــا ادامــه دهــد.

6 -بــرای دانســتن میــزان مصــرف، از مقــدار تعییــن شــده در بروشــور ســموم اســتفاده شــود. بــرای اســتفاده از علفکشهــا بعــد از نشــاکاری در زمیـن اصلـی، همـان نـکات و روشهایـی را کـه در مـورد اســتفاده از علفکشهــا قبــل از نشــاکاری گفتــه شــد بایــد رعایــت شــود، بــا ایــن تفــاوت کــه زمــان مصــرف علفکــش 7-5 روز بعــد از نشــاکاری اســت. فصل هشتم مدیریت آب در اراضی شالیزاری رضا اسدی بهـروز عرب زاده مقدمه بحـران آب، سیسـتمهای کشـت برنـج و امنیـت غذایـی را در جهــان تهدیــد میکنــد. نیــاز آبــی برنــج در ســطح مزرعــه در مقایســه بــا دیگــر محصــوالت زراعــی )غــات( بسـیار زیـاد اسـت کـه بـه دلیـل آب فـراوان مـورد نیـاز در آمادهسـازی زمیـن، نشـت و فرونشـت دائمـی و تبخیـر آب از سـطح مزرعـه اسـت. از ایـن رو روشهـای مختلف کشـت برنـج کـه در آن، کارایـی مصـرف آب بیشـتر اسـت اهمیـت خاصــی پیــدا میکننــد. هــدف اساســی در بهکارگیــری فناوریهــای مختلــف آبیــاری در کشــت برنــج، افزایــش بهــرهوری آب مصرفــی و راندمــان کاربــرد آبیــاری، چــه از طریــق کاهــش میــزان آب آبیــاری در هــر نوبــت و چــه از طریــق حــذف آبیاریهایــی کــه کمتریــن بازدهــی را دارنـد و یـا در افزایـش سـود خالـص نقشـی ندارنـد، اسـت. برنج از نظر گیاهشناسی یک گیاه نیمهآبزی است که میتواند در دامنه رطوبتی بسیار متنوعی، از برنج شناور با عمق آب شش متر تا برنج دیم به صورت خشکهکاری، رشد و تولید محصول کند. در نتیجه، آبیاری غرقابی یک ضرورت برای گیاه برنج نیست، بلکه تنها یک ابزار مدیریتی مناسب جهت کنترل آفات، دسترسی آسان گیاه به مواد غذایی و  جلوگیری از تنش آبی است. از فناوری های نوین به کار گرفته شده در کشت برنج میتوان کاشت مستقیم بذر در بستر مرطوب، کاشت مستقیم بذر در بستر خشک، کشت نشایی در فارو و کمآبیاری تنظیم شده را نام برد. در شرایطی که آب از نظر فیزیکی در دسترس ولی هزینه استحصال آن زیاد است، انتخاب روشهای جدید کشت و کار بیشتر از جنبه اقتصادی آن مد نظر قرار میگیرد. زیرا اعمال هر کدام از روشهای نوین کشت منجر به کاهش درصدی از عملکرد میشود. اگر در روشی از کشت، صرفه جویی مالی با استفاده از مصرف کمتر آب، بیشتر از ضرر مالی ناشی از اُفت عملکرد باشد، این روش از سوی کشاورزان مورد استقبال قرار میگیرد. همـواره ایـن سـؤال مطـرح اسـت کـه گیـاه برنـج بـرای تولیـد یـک کیلوگـرم شـالی چقـدر آب مصـرف میکنـد؟ جالــب توجــه اینکــه میــزان مصــرف آب در گیــاه پنبــه بــرای تولیــد یــک کیلوگــرم محصــول قابــل برداشــت، دو برابـر برنـج اسـت. میـزان آب مـورد نیـاز بـرای تولیـد یـک کیلوگـرم شـالی شـامل همـه تلفـات آب، از جملـه تبخیـر و تعــرق، فرونشــت عمقــی و نفــوذ جانبــی اســت. میــزان تغییـرات در آب مـورد نیـاز برنـج بسـیار باالسـت کـه بـه  دلیــل عملیــات مدیریتــی مزرعــه )ماننــد نــوع واریتــه، مدیریــت کوددهــی و مبــارزه بــا آفــات و بیماریهــا(، شــرایط آب و هوایــی و خصوصیــات خــاک و در نهایــت مدیریــت آبیــاری اســت. اگرچه میزان بهرهوری آب در برنج بر اساس تبخیر و تعرق مشابه غالتی مانند گندم است، اما سیستم کشت غرقابی برنج نسبت به دیگر غالت دانهای، به خاطر تلفات زیاد مزرعهای به شکل فرونشت عمقی و نفوذ جانبی، نیاز به آب بیشتری در سطح مزرعه دارد. البته این جریانات خروجی میتواند دوباره استحصال شده و در اراضی پاییندست مورد استفاده قرار گیرد. از این رو، راندمان مصرف آب برنج در سطح سیستم آبیاری )در مقایسه با گیاهان زراعی دیگر( ممکن است باالتر از راندمان مصرف آب در سطح مزرعه باشد. با توجه به بروز خشکسالی و کاهش نزوالت جوی، ضرورت دارد عالوه بر شناخت میزان آب مصرفی گیاه برنج در مراحل مختلف کشت، تمهیدات الزم برای مقابله با کم آبی و حفظ سطح زیر کشت و تولید پایدار برنج انجام گیرد. در فصل حاضر مدیریت مصرف آب در برنج، همچنین فناوری آبیاری تناوبی با هدف حفظ تولید و افزایش بهرهوری آب و مبارزه با کمبود آب در کشت برنج ارائه میشود.  مدیریت مصرف بهینه آب در شرایط کم آبی در زراعت برنج مرحله اول – آماده سازی زمین میـزان مصـرف آب اراضـی شـالیزاری اسـتان مازنـدران، در خاکهـای بـا بافـت متوسـط، در مرحلـه آمـاده سـازی زمیـن )بـا اعمـال روشهـای صحیـح و مدیریـت مناسـب( در حــدود 2000 متــر مکعــب در هکتــار اســت. بــرای کاهــش مصــرف آب در ایــن مرحلــه، توصیههــای فنــی زیـر بایـد لحـاظ شـوند:

1 -جهـت اسـتفاده بهینـه از هـرزآب و آب بـاران، انجـام عملیــات آمادهســازی زمیــن پــس از بارندگــی توصیــه میشــود.

2 -شــخم اولیــه خــاک بالفاصلــه پــس از برداشــت محصــول زراعــی ســال قبــل، موجــب کاهــش تلفــات آب می شــود.

3 -کاهش طول دوره عملیات آماده سازی زمین

4 -کاهـش فاصلـه زمانـی بیـن عملیـات آمـاده سـازی نهایـی زمیـن تـا نشـاکاری

5 -اســتفاده از حجــم مناســب آب آبیــاری جهــت عملیــات آمــاده ســازی زمیــن و تســطیح

6 -عمل گلآب کردن )پادلینگ( مناسب باعث کاهش مصرف آب میشود. استفاده از روتاری )شکل 72 ،)ویژه شالیزار برای شخم اولیه، پادلینگ و تسطیح نهایی با شدت باال صورت گیرد، به طوری که ذرات جامد خاک به طور کامل در داخل آب غوطهور شود.

7 -حداکثر عمق خاکورزی باید 15 سانتیمتر باشد.

8 -اســتفاده از کودهــای دامــی پوســیده و کــود ســبز حداقــل یــک مــاه قبــل از عملیــات آمادهســازی زمیــن جهــت نگهــداری بیشتــر آب در خــاک )در اراضــی بــا زهکشــی مناســب(

9 -تســطیح مناســب کرتهــا باعــث ایجــاد عمــق یکنواخـت آب در مزرعـه و در نتیجـه کاهـش مصـرف آب، کنتـرل علفهـای هـرز، و مدیریـت بهینـه مصـرف کـود و ســم میشــود.

10 -پوشـش مناسـب مرزهـا بـا نایلـون باعـث جلوگیری از هــدر رفتــن آب از اطــراف )تــراوش( و همچنیــن باعــث جلوگیـری از رشـد علفهـای هـرز میشـود.

11 -مصـرف بهینـه کودهـای شـیمیایی، بویـژه کودهای پتاسـیمی و فسـفره، بـه صـورت پایـه )کـود بـه طـور کامل بـا گل شـالیزاری مخلوط شـود(.

12 -در اراضــی بــا خطــر بــاالی خشــکی، از مصــرف بیرویــه کــود اوره بــه صــورت پایــه در مرحلــه کاشــت خــودداری شــود.

13 -برنامهریــزی مناســب توزیــع زمانــی و مکانــی آب توسـط سـازمان آب منطقـهای یـا جهـاد کشـاورزی شکل72 -روتاری تیلری برای شخم اول

مرحله دوم – خزانهگیری زمیـن الزم بـرای خزانهگیـری بـه طـور متوسـط چهـار درصــد زمیــن اصلــی اســت. بنابرایــن، آب مــورد نیــاز مرحلـه خزانهگیـری در طـول دوره یکمـاه رشـد نشـا بـه  طـور متوسـط حـدود 150 تـا 200 متـر مکعـب در هکتـار اسـت. عمـق زیـاد آب در خزانـه باعـث کنـدی رشـد ریشـه نشـاها، رشـد ضعیـف انـدام هوایـی و تولید نشـاهای ضعیف میشـود. توصیههـای فنـی بـرای کاهـش مصـرف آب در مرحلـه خزانهگیــری عبــارت هســتند از:

1 -اسـتفاده از بـذور سـالم و توپـر باعـث افزایـش درصد جوانهزنـی، اسـتقرار بهتـر گیاهچههـا، کاهـش مصـرف بـذر و افزایـش راندمـان مصرف آب میشـود.

2 -تراکـم مناسـب بـذر و کاهـش سـطح خزانـه باعـث صرفهجویــی در مصــرف آب میشــود.

3 -کاهــش طــول دوره رشــد نشــاها و اســتفاده از نشـاهای 20 تـا 25 روزه باعـث افزایـش کیفیـت نشـاها و کاهــش مصــرف آب میشــود.

4 -اسـتفاده از بـذور ارقـام زودرس در اراضـی و مناطـق بـا مشـکل کـم آبـی

مرحله سوم – نشاکاری به منظور پاگیری بهتر نشاها، اجتناب از خشکی و نیز جلوگیری از رشد بیرویه علفهای هرز، وجود آب غرقابی در مرحله نشاکاری ضروری است، اما توصیه میشود از ارتفاع زیاد آب در زمان نشاکاری اجتناب شود. توصیههــای فنــی بــرای کاهــش مصــرف آب مرحلــه نشــاکاری عبارتنــد از:

1 -اسـتفاده از تراکـم بهینـه کشـت در زمان نشـاکاری و کاهـش تعـداد نشـا در کپـه )سـه تـا چهار عـدد( .

2 -حفـظ سـطح آب پـای بوتـه در طـول دوره پاگیـری نشـاها بـه انـدازه سـه تـا پنـج سـانتیمتر و کاهـش سـطح آب بعــد از پاگیــری نشــاها )بســته بــه کیفیــت نشــاها و دمـای هـوا، بعـد از دو تـا هفـت روز(.

3 -پیشــنهاد میشــود بــرای اعمــال آبیــاری دورهای، آندســته از اراضــی کــه از طریــق یــک منبــع مشــترک آبیــاری میشــوند، در عملیــات زراعــی نظیــر تاریــخ کاشـت و نـوع رقـم هماهنـگ باشـند تـا در هنـگام اجـرای آبیـاری دورهای دچـار مشـکل نشـده و توزیـع آب براحتـی امکانپذیــر باشــد.

مرحله چهارم- دوره پنجهزنی گیـاه برنـج از نظـر فیزیولوژیـک در طـول دوره پنجهزنی نیـاز بـه آب غرقابـی بـا ارتفـاع زیـاد نـدارد. در ایـن دوره،  وجــود آب زیــاد پــای بوتــه عــاوه بــر مصــرف زیــاد آب، باعـث کاهـش رشـد ریشـه، پنجـه زنـی و در نهایـت کاهش عملکــرد محصــول میشــود. بــرای کاهــش مصــرف آب در مرحلــه پنجهزنــی، توصیههــای فنــی زیــر میتواننــد مـورد اسـتفاده قـرار گیرنـد:

1 -ارتفــاع آب در طــول دوره پنجهزنــی میتوانــد بیــن یـک تـا سـه سـانتیمتر حفـظ شـود.

2 -در مراحـل آخرپنجهزنـی یـا زمـان تشـکیل خوشـه جـوان، میتـوان بـه افزایـش تدریجـی ارتفـاع آب تـا پنـج ســانتیمتر اقــدام کــرد.

3 -اجــرای آبیــاری متنــاوب در طــول دوره پنجهزنــی توصیــه میشــود.

4 -کنتـرل علفهـای هـرز در دو مرحلـه کلیـدی 10 تـا 12 روز و 14 تـا 20 روز بعـد از نشـاکاری بـا وجیـن دسـتی و وجینُکنهــای مکانیکــی بســیار مؤثــر اســت. عــدم اسـتقرار جوانـه بذرهـای علفهـای هـرز در مراحـل اولیـه وجیــن )هفــت تــا 10 روز بعــد از نشــاکاری( تأثیــر قابــل توجهــی در کاهــش جمعیــت علفهــای هــرز و کاهــش مصــرف آب دارد.

5 -کشـت تـوأم برنـج- اردک و اسـتفاده از وجینکنهای مکانیکی )روتاری ویــدر و کونوویدر(.

6 -مصـرف بیـش از انـدازه کودهـای نیتروژنـه بـه صورت تأخیـری )پـس از مراحـل یـاد شـده( باعـث افزایـش طـول دوره رشــد، افزایــش حساســیت بــه آفــات و بیماریهــا و کاهـش راندمـان مصـرف آب میشـود. ً مصــرف

7 -مخلــوط کــردن کــود بــا خــاک )ترجیحــا کـود همـراه بـا وجیـن( بـرای افزایـش راندمـان جـذب و کاهــش هدررفــت آب مؤثــر اســت. آبیاری تناوبی روشهـای مختلفـی هماننـد آبیـاری تناوبـی، کشـت در شـرایط اشـباع خـاک و کشـت مسـتقیم در بسـتر خشـک )خشــکهکاری(جهت صرفهجویــی در مصــرف آب در کشــت برنــج معرفــی شــدهاند. آبیــاری تناوبــی فنــاوری نوینـی اسـت کـه از آن در بسـیاری از کشـورهای برنجخیـز دنیـا ماننـد چیـن، هندوسـتان، بنـگالدش و فیلیپین جهت غلبــه بــر مشــکل کمبــود آب در کشــت برنــج اســتفاده میشـود. آبیـاری تناوبـی بـه اِعمـال مقادیـر آب مـورد نیـاز در مزرعــه در فواصــل معیــن اطــاق میشــود. در فواصــل آبیــاری، مزرعــه اغلــب بــدون ارتفــاع آب غرقابــی اســت امـا خـاک جهـت تنـش رطوبتـی بـه طـور کامـل خشـک نمیشـود. آبیـاری تناوبـی اغلـب بـرای اراضـی وسـیعی کـه بـا محدودیـت منابـع آب روبـرو اسـت و بـه منظـور توزیـع عادالنـه آب بیـن مصـرف کننـدگان توصیـه میشـود. بهتریــن راهــکار موجــود بــرای کاهــش مصــرف آب در کشـت برنـج، تغییـر روش آبیـاری غرقـاب دائـم بـه روش آبیــاری تناوبــی بــا دور مناســب آن رقــم اســت. در روش آبیــاری تناوبــی پــس از غرقــاب کــردن زمیــن، آبیــاری قطـع و بعـد از ناپدیـد شـدن آب از سـطح خـاک و ایجـاد تـرک مویـی، آبیـاری مجـدد صـورت میگیـرد. یـک روش کاربــردی آبیــاری تناوبــی، مشــاهده عمــق آب در مزرعــه بـا اسـتفاده از سـیلندر اسـت. سـیلندرهای مشـاهدهای بـه کشـاورزان جهـت مشـاهده آب زیرزمینـی کمـک میکنـد )شــکل73 .)بعــد از هــر بــار آبیــاری، عمــق آب در کــرت بتدریــج کاهــش پیــدا میکنــد. هنگامــی کــه عمــق آب بــه پنــج ســانتیمتر زیــر ســطح خــاک )ارتفــاع آب در ســیلندر( رســید آبیــاری مجــدد مزرعــه انجــام میشــود. الزم بـه ذکـر اسـت کـه آبیـاری تناوبـی میتوانـد از چنـد روز بعـد از نشـاکاری تـا اولیـن ظهـور خوشـه اعمـال شـود. شکل 73 -استفاده از سیلندر مشاهدهای در شالیزار روشاجرای فنی روش کاربـردی آبیـاری تناوبـی، مشـاهده عمـق آب در مزرعـه بـا اسـتفاده از سـیلندر اسـت. بعـد از هـر آبیـاری، همـراه بـا قطـع آب، عمـق آب در کـرت بتدریـج کاهـش مییابــد. هنگامــی کــه عمــق آب در هرکــرت شــالیزاری بـه پنـج سـانتیمتر زیر سـطح خـاک )انـدازه ارتفـاع آب در سـیلندر( میرسـد، آبیـاری مجـدد مزرعـه انجـام میشـود تــا ارتفــاع آب در کــرت بــه پنــج ســانتیمتر برســد. در یــک هفتــه قبــل و یــک هفتــه بعــد از حداکثــر گلدهــی،  جهــت جلوگیــری از اســترس آبــی ارتفــاع آب بــه میــزان پنـج سـانتیمتر حفـظ شـود، زیـرا اسـترس آبـی در ایـن مرحلــه منجــر بــه کاهــش عملکــرد میشــود. آبیــاری در زمـان رسـیدن آب بـه عمـق پنـج سـانتیمتر در سـیلندر را آبیـاری تناوبـی مطمئـن میگوینـد، زیـرا در ایـن وضعیـت افــت عملکــرد نداریــم و ریشــههای گیــاه برنــج قــادر بــه جــذب آب از خــاک اشــباع و ســفرههای آب زیرزمینــی هســتند. درآبیــاری تناوبــی مطمئــن صرفهجویــی در مصــرف آب حــدود 25 درصــد اســت. در آبیــاری تناوبــی مطمئــن اصــول ذیــل بایــد رعایــت شـود: آبیـاری تناوبـی میتوانـد بعـد از چنـد روز از نشـاکاری تـا اولیـن سرکشـیدن برنـج انجـام شـود. در دوره اول سـر کشـیدن تـا یـک هفتـه بعـد از گلدهـی بایـد بـه ارتفـاع پنـج سـانتیمتر در مزرعـه آب وجـود داشـته باشـد. بعـد از ایـن مرحلـه، در زمـان پرشـدن دانههـا و رسـیدن، دوبـاره آبیـاری تناوبـی انجام شـود. در روش آبیاری تناوبـی، آبیاری کـرت بعـد از چنـد روز ناپدیـد شـدن آب از سـطح خـاک صــورت میگیــرد. در ایــن روش آبیــاری تعــداد روزهایــی کـه خـاک غرقـاب نیسـت میتوانـد یـک تـا ده روز باشـد. گیـاه برنـج در دو مرحلـه از دوران رشـد خـود بـه نوسـانات رطوبتـی حسـاس اسـت و بایـد آب کافـی در اختیـار گیـاه قـرار گیـرد. ایـن مراحـل عبارتنـد از:

1 .بالفاصلــه پــس از نشــاکاری کــه تنــش رطوبتــی میتوانــد گیــاه را بــه طــور کامــل از بیــن ببــرد.

2 .در مرحلــه خوشــهدهی و گلدهــی )دو هفتــه قبــل تــا یــک هفتــه بعــد از ظهــور خوشــه جــوان( کــه تنــش رطوبتـی در ایـن مرحلـه منجـر بـه عـدم تلقیـح و افزایـش پوکــی دانــه میشــود. نتایج حاصل از آبیاری تناوبی * صرفهجویی در مصرف آب تا حدود 20 درصد * کاهش مشکالت ناشی از عدم زهکشی * تهویه خاک و خروج گازهای سمی * افزایش پنجه دهی و در نهایت عملکرد محصول * افزایش مقاومت گیاه در برابر باد و باران و ورس * جلوگیری از بیماری آگاکاره )نرمی خاک( فصل نهم مروری بر ارقام اصلاح شده برنج در کشور محمـد زمان نوری فرامـرز علینیا مروری بر ارقام اصالحشده برنج در کشور یکــی از مهمتریــن راهکارهــای افزایــش تولیــد در واحـد سـطح، گسـترش کشـت ارقـام پرمحصـول اسـت. بـا نگاهـی بـه ارقـام معرفـی شـده توسـط مؤسسـه تحقیقـات برنــج کشــور در ســالهای مختلــف، رونــد معرفــی ارقــام را میتــوان بــه چهــار مرحلــه تکاملــی تقســیم کــرد. ً بـه انتخـاب الینهـای برتـر از میـان مرحلـه اول منحصـرا تودههـای بومـی مناطـق مختلـف اختصـاص دارد. مرحلـه دوم اصــاح ارقــام پرمحصــول از طریــق دورگگیــری بــا تأکیـد بـر کمیـت ارقـام اسـت. مرحلـه سـوم معرفـی ارقـام و توجــه بــه کیفیــت فیزیکــی و خصوصیــات پخــت برنــج در کنـار عملکـرد مطلـوب اسـت. در ایـن مرحلـه، گرچـه برخـی ارقـام، عملکـرد افزایـش قابـل توجهـی نیافـت ولـی کیفیــت پخــت بــه طــور معنــیداری افزایــش داشــت. مرحلــه چهــارم کــه از چنــد ســال قبــل شــروع شــده و اکنــون نیــز ادامــه دارد، معرفــی ارقــام بــا قابلیتهــای خــاص نظیــر مقاومــت بــه تنشهــای محیطــی بــا حفــظ عملکــرد و کیفیــت اســت. از شـروع فعالیـت رسـمی تحقیقـات برنـج تاکنـون، 48 رقــم برنــج در کشــور معرفــی شــده اســت کــه در برخــی سـالها ایـن ارقـام بیـش از 50 درصـد سـطح زیـر کشـت برنــج کشــور را بــه خــود اختصــاص داده اســت )جــدول 4 و 5 .)از ایــن تعــداد، 22 رقــم توســط معاونــت مؤسســه تحقیقــات برنــج در مازنــدران، 10 رقــم توســط ســتاد مؤسســه در گیــان و بقیــه در ســایر اســتان هــا معرفــی شـده اسـت )نمـودار 1 .)گرچـه ارقـام پرمحصـول معرفـی شــده در اغلــب اســتانهای برنجخیــز کشــور کشــت میشــوند، ولــی همــواره بیشتریــن ســطح زیرکشــت ارقـام پرمحصـول را اسـتان مازنـدران بـه خـود اختصـاص داده اسـت. از میـان ارقـام پرمحصـول، ارقام شـیرودی، فجر و نـدا بیشتریـن سـطح زیـر کشـت را در ایـن اسـتان بـه خـود اختصـاص داده اسـت. سـازگاری و پایـداری گسـترده ایـن ارقـام در نقـاط مختلـف اسـتان، بـه همـراه عملکـرد بــاال، بازارپســندی و کیفیــت پخــت مطلــوب از مهمتریــن عوامــل اســتقبال از ایــن ارقــام اســت. فصل نهم: مروری بر ارقام اصالحشده برنج در کشور 233 نمودار 1 -تعداد ارقام برنج معرفی شده به تفکیک استانها جدول 4 -معرفی ارقام برنج پیش از ابالغ تشکیالت مؤسسه تحقیقات برنج کشور ردیف نام رقم استان (محل معرفی) نام معرفی معرفی سال کننده)نفر اول( عملکرد )تن در هکتار( 1 مهر مازندران 1345 محمد جوادمعین 5/4-4 2 فیروز مازندران 1345 محمد جواد معین 5/4-4 3 مصباح مازندران 1346 محمد جواد معین 6-5/5 4 گرده مازندران 1346 محمد جواد معین 5/6-6 5 تایچونگ 65 مازندران 1350 محمد جواد معین 7-5/6 6 فوجی مینوری مازندران 1350 محمد جواد معین 8-5/7 7 گیل 1 گیالن 1351 محمد صالح محمد صالحی 5-5/4 8 آمل1 مازندران 1351 حسن عباسخانی دوانلو 7-5/6 9 اهواز1 خوزستان 1353 حسین عطار 6-5/5 ردیف فصل نهم: مروری بر ارقام اصالحشده برنج در کشور 235 نام رقم استان (محل معرفی) نام معرفی معرفی سال کننده)نفر اول( عملکرد )تن در هکتار( 10 آمل2 مازندران 1358 احمد اشراقی 5/6-6 11 آمل3 مازندران 1358 حسن عباسخانی دوانلو 8-5/7 12 گیل 3 گیالن 1359 محمد صالح محمد صالحی و محمدجواد معین 5/5-5 13 خزر گیالن 1362 محمد صالح محمد صالحی 5/5-5 14 هراز مازندران 1364 احمد اشراقی 5/7-7 15 سپیدرود گیالن 1366 محمد صالح محمد صالحی 7-5/6 16 مازند مازندران 1368 غالمعباس کیانوش 5/6-6 17 اوندا مازندران 1369 غالمعباس کیانوش 5/5-5 18 زاینده رود اصفهان 1371 حسنعلی عابدی 5/8-8 19 دشت مازندران 1372 احمد اشراقی 5/7-7 ادامه جدول 4 236 دستورالعمل تولید برنج سالم … جدول 5 -معرفی ارقام برنج پس از ابالغ تشکیالت مؤسسه تحقیقات برنج کشور ردیف نام رقم استان محل) (معرفی سال معرفی نام معرفی کننده)نفر اول( عملکرد )تن در هکتار( 1 بجار گیالن 1372 محمد صالح محمد صالحی 5/6-6 2 دورودزن فارس 1373 باقری 8-5/7 3 چرام1 کهگیلویه وبویراحمد 1373 کریم حسینی 5/6-6 4 نعمت مازندران 1374 قربانعلی نعمت زاده 5/7-7 5 سازندگی اصفهان 1374 حسنعلی عابدی 5/7-7 6 چرام2 کهگیلویه وبویراحمد 1374 کریم حسینی 8-5/7 7 یاسوج1 کهگیلویه وبویراحمد 1375 احد کریمی 5/5-5 8 یاسوج2 کهگیلویه وبویراحمد 1375 احد کریمی 5/4-4 ردیف نام رقم استان محل) (معرفی سال معرفی نام معرفی کننده)نفر اول( عملکرد )تن در هکتار( 9 یاسوج3 کهگیلویه وبویراحمد 1376 احد کریمی 6-5/5 10 چرام3 کهگیلویه وبویراحمد 1376 کریم حسینی 5/7- 7 11 عنبربو ایالم و لرستان 1376 آقای راد 5/3-3 12 ایالم ایالم 1376 مجید میرگوهر 750/5 13 ندا مازندران 1377 قربانعلی نعمت زاده 8-5/7 14 کوهرنگ چهارمحال وبختیاری 1379 سید جلیل نوربخشیان 5/4-4 15 درفک گیالن 1380 مجیدنحوی 5/5-5 16 ساحل مازندران 1380 احمد اشراقی 7-5/6 17 فجر مازندران 1380 احمد اشراقی 5/6-6 18 صالح گیالن 1381 محمد صالح محمد صالحی 5-5/4 ادامه جدول 5  ردیف نام رقم استان محل) (معرفی سال معرفی نام معرفی کننده)نفر اول( عملکرد )تن در هکتار( 19 کادوس گیالن 1382 حسین رحیم سروش 6-5/6 20 شفق مازندران 1382 مرتضی نصیری 8-5/7 21 تابش مازندران 1382 حبیب اهلل عارفی 6-5/5 22 پویا مازندران 1382 حبیب اهلل عارفی 6-5/5 23 دانیال خوزستان 1385 عبدالعلی گیالنی 6-5/5 24 دیلم گیالن 1386 حمید درستی 5/7-7 25 شیرودی مازندران 1387 علی محدثی 8-5/7 26 کریم کهگیلویه و بویر احمد 1387 سیدکریم حسینی 1/8- 8/7 27 کشوری مازندران 1390 مرتضی نصیری 8-5/7 28 کوهسار مازندران 1390 مرتضی نصیری 5/5-5 29 گوهر گیالن 1390 حمید درستی 8-5/7 ادامه جدول 5 فصل نهم: مروری بر ارقام اصالحشده برنج در کشور 239 در بررســیهای انجــام شــده در اســتان مازنــدران در بـازه زمانـی 1387 تـا 1394 ،در مجمـوع، ارقـام پرمحصول در بیــش از 580 هــزار هکتــار از شــالیزارهای مازنــدران کشــت شــده اســت )جــدول 6 .)اگــر متوســط حداقــل دو تـن عملکـرد برنـج سـفید بیشتـر ایـن ارقـام در مقایسـه بـا ارقـام محلـی را مـد نظـر قـرار دهیـم، بـا تولیـد بیـش از یــک میلیــون و یکصــد هــزار تــن برنــج ســفید، غــذای ً ناشــی از تفــاوت عملکــرد ارقــام 30 میلیــون نفــر صرفــا پرمحصــول تأمیــن میشــود. بـا معرفی ارقام جدید در طول سـالهای فعالیت مؤسسـه و انتقـال نتایـج دسـتاوردهای تحقیقاتـی بـه کشـاورزان، میانگین عملکرد برنج کشـور طی 40 سـال گذشـته از 2 به 8/4 تـن در هکتـار افزایش یافـت. معرفی ارقامـی با عملکرد بیـش از هفـت تـن در هکتار سـهم قابل توجهـی در افزایش تولیـد داشـته اسـت. در حـال حاضـر از بیـن ارقـام اصلاح شـده کـه سـطح زیـر کشـت قابـل قبولـی در سـطح کشـور را دارنـد میتـوان بـه ارقـام فجـر، شـیرودی و ندا در اسـتان مازنـدران )60 هـزار هکتـار( و در اسـتان گلسـتان )20 هزار هکتـار(، خـزر و گوهـر در اسـتان گیلان )5 هـزار هکتـار(، شـفق، فجر، آمل 3 ،دانیال، سـازندگی، خـزر، کادوس، گوهر 240 دستورالعمل تولید برنج سالم … و تعـدای از ارقـام دیگـر در اسـتانهای خوزسـتان، فـارس و سـایر اسـتانها )حدود 20 هزار هکتار( اشـاره کرد. مقایسـه پراکنـش عملکـرد برنـج درکشـور و متوسـط عملکـرد ارقام معرفـی شـده مؤسسـه تحقیقـات برنـج، بیانگـر تأثیرگذاری ارقـام معرفـی شـده در تولید برنج کشـور اسـت )نمـودار 2.) جدول 6 -سطح زیرکشت )هکتار( برخی ارقام پرمحصول برنج در مازندران طی سالهای 1387 لغایت 1396 سال ندا فجر شفق شیرودی خزر نعمت سایر جمع کل 87 31361 15742 408 11158 6510 2948 9233 77360 88 22040 15290 322 26147 5126 1905 7135 77965 89 20004 14983 1657 37072 5213 1884 6026 86839 90 11645 14590 744 53548 4597 1987 5393 92504 91 8042 14025 489 46160 2563 818 4820 76917 92 8518 13537 17 49220 2456 477 2521 76746 93 3994 8922 36 33305 704 110 2746 49817  سال ندا فجر شفق شیرودی خزر نعمت سایر جمع کل 94 5670 9033 87 30658 481 220 1432 47581 95 8216 9066 ؟ 30151 46 ؟ 2531 50010 96 5814 11343 ؟ 31120 158 ؟ 1664 50100 منبع: سازمان جهاد کشاورزی استان مازندران نمودار 2 -مقایسه پراکنش عملکرد برنج کشور و متوسط عملکرد ارقام معرفی شده مؤسسه تحقیقات برنج فصل دهم برنج هیبرید و نقش آن در افزایش تولید علیرضــا نبیپور برنج هیبرید و نقش آن در افزایش تولید افزایـش روزافـزون جمعی ّ ـت نیاز بـه بهبود کمـی و کیفی تولیـد محصـوالت کشـاورزی از جملـه برنج را بیـش از پیش پررنگ سـاخته و آن را در صـدر توجهات، فعالیتهای دولت، متخصصـان زراعـت و اصلاح نباتات قرار داده اسـت. با توجه بـه محـدود بـودن مسـاحت قابـل کشـت برنـج و همچنیـن منحصـر شـدن کشـت برنج بـه دو اسـتان شـمالی مازندران و گیلان کـه کاهـش سـطح زیر کشـت ایـن محصـول را در کشـور بـه دنبـال داشـته اسـت، افزایـش عملکـرد در واحـد سـطح مهمترین راه حل برای رسـیدن به خودکفایی اسـت. در زمانـی کـه اسـتفاده از زمینهای کشـاورزی برای کشـت برنـج بـا رقبـای روزافزونـی روبروسـت، باالتر بـردن عملکرد برنـج میتواند به افزایش سـودآوری و مطلوبیت کشـت برنج منجر شـود. اسـتفاده از ارقام برنج هیبرید یکـی از مهمترین راهکارهـای افزایـش عملکرد در واحد سـطح اسـت. برنـج هیبریـد نوعـی از برنـج اسـت کـه حاصـل تالقـی دو والـد پـدری و مـادری جداگانـه اسـت. مهمتریـن تفـاوت برنـج هیبریـد بـا ارقـام خالـص ایـن اسـت کـه از بـذر ارقام خالــص میتــوان بــرای کشــت در ســال بعــد اســتفاده کــرد ولــی بــذر برنــج هیبریــد بایــد هــر ســاله در مــزارع  اختصاصــی تولیــد شــود. بنابرایــن، کشــاورزان بایــد بــذر برنـج هیبریـد را هـر سـاله خریـداری کننـد. ارقـام برنـج هیبریــد میتواننــد حداقــل 20 درصــد عملکــرد باالتــری نسـبت بـه ارقـام خالـص در شـرایط مشـابه تولیـد کننـد. تولیــد برنــج هیبریــد بــا اســتفاده از سیســتمهای ســه الینــی، دو الینــی و ســوپر هیبریــد امکانپذیــر اســت. کشـور چیـن بـا حـدود 15 میلیـون هکتـار سـطح زیـر کشـت برنـج هیبریـد کـه حـدود 50 درصـد شـالیزارهای ایــن کشــور را شــامل میشــود یکــی از پیشــگامان ایــن تکنیـک اسـت و اسـتفاده از ارقـام هیبریـد در ایـن کشـور باعــث شــد کــه میانگیــن تولیــد ایــن کشــور در صــدر کشــورهای آســیایی قـرار گیـرد. در ســال 2011 ،دو رقـم سـوپر هیبریـد در کشـور چیـن توانسـتند سـقف عملکـرد را بـه 13 الـی 14 تـن در هکتـار برسـانند. برنـج هیبریـد در بسـیاری از کشـورهای مهـم تولیدکننـده برنـج در دنیـا، نظیـر اندونـزی، ویتنـام، برمـه، بنـگالدش، هنـد، سـریالنکا، برزیــل، آمریــکا و فیلیپیــن نیــز کشــت میشــود. جــدا از کشــور چیــن، مؤسســات تحقیقاتــی دیگــری نیــز کار بــر روی برنــج هیبریــد را دنبــال میکننــد، کــه از آن جملــه مؤسسـه تحقیقـات بینالمللـی برنـج اسـت، که کنسرسـیومتولیـد برنـج هیبریـد را هدایـت میکنـد. بر اسـاس مطالعهای که در سـال 2010 توسـط مؤسسـه بینالمللـی تحقیقـات برنـج )IRRI )منتشـر شـد، سـود حاصـل از کشـت برنـج هیبریـد در سـه ایالت هنـد از میزان برابـر بـا ارقـام معمولـی تـا 34 درصـد بیشتـر از آن، متغیر بـود. بـرای بهرهبـرداری کامل از پتانسـیل عملکـرد یک رقم ً مدیریـت هیبریـد، بایـد مدیریـت تلفیقـی زراعـی، خصوصـا تغذیـه و مبـارزه با آفات بـه طور دقیق و متناسـب با هیبرید مـورد نظـر و شـرایط محیطـی اعمـال شـود. بـا ایـن وجود، ً مدیریـت زراعـی را بـر اسـاس تجربیـات کشـاورزان عمومـا خـود و میـزان فراهم بـودن نهادهها و یـا توصیههای عمومی مروجـان اعمـال میکنند. در تولیـد رقـم هیبریـد، عملکرد باالی محصـول به همراه کیفیـت مناسـب دانـه از مهمترین اهـداف هسـتند. در کنار ایـندو، بسـته به شـرایط محیطـی، برخی خصوصیـات دیگر نظیـر مقاومـت بـه بیماریهـا و آفـات، تحمل بـه تنشهای محیطـی مانند شـوری و کمآبی، زودرسـی، کارآیـی باالتر در مصرف نهادهها و سـازگاری با شـرایط کشـت هوازی یا کشت مسـتقیم هـم میتواننـد مد نظـر قـرار گیرند. در بسـیاری از کشـورها، ارقـام هیبریـد برنـج، هتروزیس بهتری در شـرایطنامطلـوب خـاک و اقلیـم، ماننـد خاکهـای شـور و شـرایط کشـت آپلند)کشـت برنج در زمین خشـک و نیمهخشـک به جـای زمیـن غرقاب( وکشـت هوازی )کشـت بـدون غرقاب( نشـان دادهانـد. در مصر، هیبریدهای برنـج عملکرد خوبی در خاکهـای شـور نشـان دادهاند، بـه طوری که عملکـرد آنها 35 درصـد بیـش از عملکـرد ارقـام خالـص بـوده اسـت. در دلتـای مکونـگ در ویتنـام نیز یک بـذر هیبریـد جدید برنج مقاوم به شـوری، بـا عملکرد باالیی به کشـاورزان این منطقه در سیسـتم کشـاورزی منحصـر به فردشـان که برنـج بعد از میگـو نامیـده میشـود، کمک کـرده اسـت. در ایـن منطقه، تنـاوب زمین بین کشـت میگـو و برنج، باعـث افزایش درامد کشـاورزان و پایـداری کشـت و تولید شدهاسـت. فراهـم بـودن بـذر هیبریـد بـا قیمـت منطقـی بـرای کشـاورزان، نقش بسـیار مهمی در توسـعه کشـت هیبریدها دارد. بـرای اطمینـان از فراهم بودن بـذر هیبرید، باید صنعت تولیـد بـذر هیبرید توسـعه پیدا کنـد. این کار بایـد از طریق مکانیسـمهایی همچـون: * فعال شدن بخش خصوصی * اسـتفاده از فناوریهـای جدیـد بـرای افزایـش عملکرد مزرعـه تولید بـذر هیبرید * گواهی بذر و کنترل کیفی آن * بازاریابـی، تبلیغـات و ترویـج بـرای ایـن بذرهـا صورت گیرد. اگرچـه بـه دلیل متفاوت بودن فراینـد تولید بذر هیبرید، قیمت تمام شـده ارقـام هیبرید بیشتر از ارقام خالص اسـت ولـی میـزان تولیـد باالتـر ارقـام هیبریـد بسـادگی میتوانـد هزینـه خرید بذر توسـط کشـاورز را جبـران کند. در ایـران، فنـاوری تولیـد رقـم برنـج هیبرید بومیسـازی شـده و بـه عنوان یکی از گزینههای مهم بـرای افزایش تولید در واحد سـطح مطرح اسـت. مؤسسـه تحقیقات برنج کشـور در سـال 1389 رقـم هیبریـد دیلـم را بـه جامعه کشـاورزان عرضـه کـرد. این رقم با دوره رشـد 125 تـا 130 روزه دارای متوسـط عملکـرد 7 تـا 5/8 تن شـلتوک در هکتار اسـت که حـدود 40 درصـد بیشتـر از رقـم اصالح شـده خـزر و بیش از دو برابـر میانگیـن ارقـام محلـی نظیـر بینـام و هاشـمی اسـت. بـا توجـه به سـوابق و تجربیات موجـود در زمینه برنج هیبریـد و بـا درک شـرایط اقتصـادی و سـلیقه کشـاورزان و مصـرف کننـدگان، مؤسسـه تحقیقـات برنج کشـور در حال بررسـی و توسـعه هیبریدهـای جدیـد برنـج با عملکـرد باال، بازارپسـندی وکیفیت پخت مناسـب اسـت. فصل یازدهم معرفی طبقات بذری و راهکارهای تولید بذر خالص برنج سـید صادق حسـینی ایمنی مقدمه دسترســی بــه بــذر ارقــام اصالحشــده و دارای کیفیــت بـاال در کنـار ماشـینآالت مـدرن، بهبود کودهای شـیمیایی و روشهــای مناســب مبــارزه بــا آفــات و علفهــای هــرز، انقالبــی را در کشــاورزی بــه وجــود آورده اســت. صنعــت بـذر بـا گسـترش تـوان تولیـد، افزایـش راندمـان، سـرعت تولیـد ارقـام جدیـد و حفـظ خلـوص ژنتیکـی ایـن ارقـام، نقشــی حیاتــی در ایــن انقــاب بــر عهــده دارد. پیــش از دوران کشـاورزی نویـن، بـذر یکـی از محصـوالت فرعـی در تولیـد غـات و یـا علوفـه محسـوب میشـد، بـه طـوری که ً کمارزشتریــن بخــش گیاهــان کــه از کاهدانهــا، عمومــا انبارهــای علوفــه همــراه بــا بــذر، علفهــای هــرز و ســایر ناخالصیهــا جمــعآوری میشــد، بــه عنــوان بــذر در نظــر گرفتــه میشــد. بــدون اســتفاده از بــذر خــوب حتــی بــا مصــرف انــرژی فــراوان نمیتــوان بــه حداکثــر عملکــرد دسـت یافـت. بـذر تنهـا نهـادهای اسـت کـه بـدون صـرف هزینههــای اضافــی میتوانــد در افزایــش عملکــرد نقــش مهمـی داشـته باشـد. عـاوه بـر ضـرورت اسـتفاده از بـذر گیاهــان اصالحشــده پرمحصــول و مقــاوم، اســتفاده از بـذری کـه بـه طـور صحیـح تولیـد شدهباشـد نیـز ضـروری اسـت. کیفیـت نامناسـب بـذر موجـب کاهـش تعـداد بوتـه در واحـد سـطح )تراکـم کشـت( و تولیـد گیـاه میشـود. قــوه نامیــه نشــاندهنده درجــه زنــده بــودن بــذر، فعالیــت متابولیکــی و دارا بــودن آنزیمهایــی اســت کــه توانایـی الزم بـرای جوانهزنـی و رشـد گیاهچـه را بـه دانـه ً بذرهـا بعـد از مدتـی بتدریـج خاصیـت میدهنـد. معمـوال زنـده بـودن خـود را از دسـت میدهـد و قـوه نامیـه آنهـا کاهــش مییابــد. بــذر برنــج از دســته بذرهــای بــا عمــر متوسـط اسـت و بـرای مـدت دو تـا سـه سـال و حداکثـر 15 سـال زنـده میمانـد. هـر چـه محیـط نگهـداری بـذر گرمتـر و مرطوبتـر باشـد بـه همـان نسـبت طـول عمـر بـذر کوتاهتـر میشـود و برعکـس، محیـط سـرد و خشـک موجـب حفـظ قـوه نامیـه میشـود. اسـتفاده از روشهـای نامناســب در برداشــت، خشــک کــردن و نگهــداری بــذر اثــر زیــادی بــر روی قــدرت حیاتــی بــذر دارد و قــدرت جوانهزنـی آن را کاهـش میدهـد و باعـث کاهـش سـطح سـبز و گیاهـان ناقـص میشـود. اثـرات منفـی ایـن گونـه گیاهــان حتــی در مقایســه بــا علفهــای هــرز بیشتــر اسـت و درصـد کاهـش محصـول کـه از کشـت ایـن گیاهان حاصــل میشــود بیــن 20-5 درصــد بــراورد میشــود.  بـه منظـور اطمینـان از داشـتن مزرعـهای یکنواخـت از یـک رقـم مشـخص، بـا تراکـم مناسـب و عـاری از علفهای هـرز، الزم اسـت بذرهـای مـورد نیـاز کشـاورزان بـه صورت بـذر تجـاری در اختیـار آنـان قـرار گیـرد. اسـتفاده از بـذر تجـاری تضمیـن میکنـد کـه بـذر خریداریشـده مربـوط بـه چـه رقمـی اسـت و درصـد خلـوص و قـوه نامیه بـذر آن چقـدر اسـت و اینکـه بـذر علفهـای هـرز خطرنـاک در آن وجـود نـدارد. بنابرایـن بـا اسـتفاده از ایـن بـذور، مدیریـت مزرعــه ســادهتر میشــود و در صــورت رعایــت الزامــات مزرعـهای رقـم مـورد کاشـت، انتظـار عملکـرد باالتـری از مزرعـه میرود. تولید بذر بــذر تجارتــی توســط کشــاورزان معتمــد و بــا کاشــت بــذر گواهیشــده تولیــد میشــود. رشــد گیاهــان در مزرعـه تولیـد بـذر و تولیـد بـذر مرغـوب و قابـل کشـت، بـه طـرق مختلـف میتوانـد تحـت تأثیـر عوامـل محیطـی قــرار گیــرد. بــرای رســیدن بــذر بایــد طــول فصــل رشــد کافـی باشـد، بـه عبـارت دیگـر، بـرای گلدهـی، تشـکیل بــذر و رســیدن آن بایــد زمــان بیــن کاشــت تــا برداشــتکافـی باشـد. زمـان مناسـب کاشـت تابـع درجـه حـرارت اسـت، بـه طـوری کـه خـاک بایـد بـه انـدازه مناسـب گـرم و رطوبـت کافـی بـرای سـبز شـدن دانـه داشـته باشـد. در طـول فصـل رشـد درجـه حـرارت و رطوبـت خـاک بـرای رشـد گیـاه بایـد در حـد مطلـوب باشـد و بـرای تحریـک گلدهـی و تشـکیل بـذر حفـظ شـود و رسـیدن بـذر مقـارن بـا بارندگـی زیـاد نباشـد تـا بتـوان برداشـت را در شـرایط خشـک انجـام داد. در هـوای خشـک آلودگیهـای قارچـی و بیماریهـای باکتریایـی کمتـر اسـت و بـه همیـن دلیـل مناطــق خشــک بــرای تولیــد بــذر مناســبتر اســت. بــرای تولیــد بــذر گواهیشــده و متعاقــب آن بــذر تجــاری، مراحــل مختلفــی بایــد طــی شــود کــه ایــن مراحــل بــه شــرح ذیــل اســت: 1 .بذور پرورده یک یا بذر نوکلئوس 2 .بذور پرورده دو یا بذر مادر 3 .بذور پرورده سه یا بذر سوپر الیت 4 .بذر الیت 5 .بذر اصیل یا مادری 6 .بذر گواهیشده 7 .بذر مرغوب یا تجاری  بذور پرورده یک یا بذور نوکلئوس بــذور پــرورده عبــارت اســت از انتخــاب خوشــههای زیــادی از یــک رقــم بــا مشــخصات ظاهــری یکســان و کشــت هــر خوشــه در ســطحی بــه طــول و عــرض 60 ســانتیمتر کــه درجــه خلــوص بذرهــای حاصــل 100 درصــد اســت. بذور پرورده دو یا بذور مادر محصول به دست آمده از کشت بذور پرورده یک را بذور پرورده دو یا بذور مادر میگویند. نشا به صورت تک بوته از یک خوشه در دو خط کاشته میشود که تنها چند کپه به طور جداگانه برداشت میشوند. شکل76 بذور پرورده دو یا بذر مادر را نشان میدهد. شکل 76 -انتخاب تککپه از پرورده دو یا بذر مادر  پرورده سه یا سوپرالیت خوشــههای هــر کپــه برداشتشــده از پــرورده دو بــه طــور جداگانــه در خزانــه کشــت میشــود و نشــای هــر خوشــه بــه صــورت تکبوتــه در یــک کــرت انجــام میشـود )شـکل77 .)هـر کرتـی کـه یـک بوتـه خـارج از تیــپ داشــته باشــد حــذف شــده و برداشــت نمیشــود و تنهــا کرتهــای خالــص برداشــت میشــوند. شــکل 78 خزانــه بعــد از سبزشــدن را نشــان میدهــد. شکل 77 -خزانه سوپر الیت و الیت شکل 78 -خزانه بعد از سبز شدن بذر الیت بـذر بـه دسـت آمـده از سـوپرالیت در خزانـه کشـت و نشــاهای حاصــل از هــر رقــم، بــه صــورت تکبوتــه در سـطح 300 متـر مربـع کشـت میشـود. در طـول کاشـت، داشــت و برداشــت، علفهــای هــرز و بوتههــای خــارج از تیـپ بـه شـدت کنتـرل میشـوند. بـذر بـه دسـت آمـده از ایــن گیاهــان، بــذر الیــت اســت کــه درجــه خلــوص آن خیلــی باالســت. در زیــر تصاویــر مربــوط بــه مزرعــه  ســوپرالیت و الیــت قبــل از نشــاکاری، زمــان پنجهدهــی و بعــد از خوشــهدهی ارائــه شدهاســت )شــکل79 و 80 و 81.) شکل 79 -مزرعه سوپر الیت و الیت قبل از نشاکاری فصل یازدهم: معرفی طبقات بذری … 261 شکل 80 -مزرعه سوپر الیت و الیت زمان پنجهدهی شکل 81 -مزرعه سوپر الیت و الیت بعد از خوشهدهی با حاشیه اطراف بذر مادری بــذور الیــت بــه دســت آمــده، خزانهگیــری و هــر رقــم در ســطح مــورد نیــاز کشــت میشــود. کشــت در مزرعــه مــادری بــا رعایــت اصــول بهزراعــی انجــام میشــود. بوتههــای خــارج از تیــپ، علفهــای هــرز، آفــات و بیماریهــا ک ً امــا کنتــرل و بــذر بــه دســت آمــده بــذر مـادری اسـت کـه بایـد کلیـه اسـتانداردهای بـذری را دارا باشــد تــا مــورد تأییــد قــرار گیــرد. بذر گواهی شده ً توسـط پیمانـکاران و در قالب بـذور گواهیشـده معمـوال عقــد قــرارداد تولیــد میشــوند. ابتــدا زمیــن، وســایل و تجهیـزات زراعـی پیمانـکار عالقمنـد و داوطلـب تولیـد بذر گواهیشــده مــورد بازدیــد مشــترک کارشناســان مؤسســه تحقیقــات ثبــت و گواهــی بــذر نهــال و شــرکت خدمــات حمایتــی کشــاورزی قــرار میگیــرد. در صــورت تأییــد صالحیــت الزم، بــا پیمانــکار قــرارداد منعقــد میشــود. پیمانـکار موظـف اسـت کلیـه مقـررات و ضوابط منـدرج در متـن قـرارداد را رعایـت کنـد. اگـر قـرارداد بـه طـور کامـل انجــام گیــرد و بــذر مطابــق اســتانداردهای مصوبــه تهیــه  شـود، بـذر تولیدشـده از طریـق شـرکت خدمـات حمایتـی کشـاورزی خریـداری میشـود. پیمانـکاری کـه بـرای تولید بــذر انتخــاب میشــود بایــد زمیــن کشــاورزی مســتعد کشـت رقـم مـورد نظـر حداقـل بـه مسـاحت دو هکتـار را داشـته باشـد، مشـکل نهـاده و تأمیـن آب نداشـته باشـد، مزرعـه نزدیـک محـل سـکونت کشـاورز یـا قابل دسترسـی جهــت کنتــرل باشــد و در نهایــت، کشــاورز امکانــات الزم بـرای تولیـد را در اختیـار داشـته باشـد. در مراحــل مختلــف کاشــت و داشــت، مزرعــه توســط کارشناسـان مؤسسـه تحقیقـات ثبـت و گواهـی بـذر و نهال و شـرکت خدمـات حمایتـی کشـاورزی مـورد بازدیـد قـرار میگیــرد و اگــر مزرعــه نیــاز بــه مراقبتهایــی از قبیــل آبیــاری، وجیــن، کــود، ســم و حــذف بوتههــای خــارج از تیــپ داشــته باشــد بــه کشــاورز تذکــر داده میشــود. آخریـن بازدیـد حـدود یـک هفتـه قبـل از برداشـت انجـام میگیـرد. در صـورت رضایتبخـش بـودن وضعیـت مزرعـه، بــه کشــاورز توصیــه میشــود شــلتوک را در کیســههای نــو ریختــه و در جــای مناســب بــا تهویــه مطلــوب انبــار کنــد. بــرای تأییــد بــذور تولیــدی نمونه بــرداری صــورت میگیــرد. نمونهبــرداری در دو مرحلــه انجــام میشــود:  مرحلــه اول قبــل از بوجــاری و در انبــار کشــاورز انجــام میشـود و مرحلـه دوم بعـد از بوجـاری و در انبـار شـرکت خدمــات حمایتــی کشــاورزی انجــام میشــود. نحــوه چیــدن کیســه ها در هــر دو انبــار بایــد طــوری باشــد کــه نمونهگیــری از همــه کیســهها براحتــی امکانپذیــر باشـد. مقـدار نمونـه بـه میـزان محصـول پیمانـکار بسـتگی دارد و نمونــه هــر پــارت حداقــل 400 گــرم تعییــن کــه از کیســهها گرفتــه میشــود. پــس از نوشــتن مشــخصات بــذر از قبیــل نــام تولیدکننــده، محــل تولیــد، نــوع رقــم، تعــداد نمونــه و تاریــخ نمونهبــرداری، ایــن نمونههــا بــا یــک کــد مخصــوص بــه آزمایشــگاه مؤسســه تحقیقــات ثبــت و گواهــی بــذر و نهــال جهــت تجزیــه بــذر تحویــل داده میشــود. هـدف اصلـی از تجزیـه بـذر، تعییـن کیفیـت و خلـوص بـذر در آزمایشـگاه اسـت. ناخالصیهای موجود در بذر دو نوع است: 1 .ناخالصیهــای بیضــرر، مثــل بذرهــای شکســته، دانههــای پــوک، اجزایــی از ســاقه گیــاه، شــن و ماســه و خــاک و ســنگریزه 2 .ناخالصیهــای مضــر، مثــل بــذر علــف هــرز، بــذر ســایر ارقــام و ســایر محصــوالت در بررســی نمونه هــای گرفتهشــده از انبــار کشــاورز پیمانــکار در مرحلــه اول، ناخالصیهــای مضــر، رطوبــت و قــوه نامیــه بــذر، بیشتــر مــورد توجــه اســت. در صورتــی کــه نتیجــه آزمایــش بــا اســتاندارد بینالمللــی مطابقــت داشــته باشــد )جــدول7 ،)گواهــی بــذر توســط مؤسســه تحقیقــات ثبــت و گواهــی بــذر و نهــال صــادر میشــود و شـرکت خدمـات حمایتـی کشـاورزی مبـادرت بـه خریـد بـذر میکنـد و بذرهـا را جهـت بوجـاری بـه انبـار حمـل می‌کنــد. طــی بوجــاری، دانههــای پــوک، نیمهپــر، کاه و کلــش، شــن، خــاک و بــذر علفهــای هــرز خــارج و بــذر خالــص کیســهگیری میشــود. در بوجــاری حداکثــر تــاش بــرای عــدم اختــاط بــذری صــورت میگیــرد. نمونهگیـری مرحلـه دوم از بذرهـای بوجاریشـده در انبـار شــرکت خدماتــی حمایتــی انجــام میشــود. در صورتــی کــه نتیجــه آزمایــش بــا اســتاندارد موجــود مطابقــت داشـته باشـد، گواهـی صـادر و کیسـهها برچسـب گـذاری میشــود. چنانچــه مــوارد ناخالصــی بیــش از اســتاندارد تعییــن شدهباشــد، گواهــی بــذر صــادر نمیشــود. در نهایــت، بذرهــای گواهیشــده طبــق درخواســت ســازمان جهــاد کشــاورزی اســتان بــه مدیریتهــای کشــاورزی حمــل و در مراکــز خدمــات در اختیــار زارعــان متقاضــی تولیــد بــذر قــرار میگیــرد. جدول 7 -استاندارد بذر بعد از بوجاری عوامل ناخالصی گواهی شده گواهی الیت مادری شده حداقل 98درصد 98درصد 98درصد بذر خالص حداکثر 2 درصد 2 درصد 2 درصد مواد جامد حداکثر بذرعلف هرز 05/0درصد 05/0درصد 1/0درصد حداکثر بذر سایر ارقام 05/0درصد 1/0درصد 2/0درصد عوامل ناخالصی گواهی شده گواهی الیت مادری شده حداکثر بذرسایر محصوالت 05/0درصد 1/0درصد 2/0درصد حداکثر 14درصد 14 درصد 14درصد رطوبت حداقل قوه نامیه بذر 80درصد 80درصد 80درصد تولید بذر مرغوب یا تجارتی در حـال حاضـر تنهـا حـدود پنـج درصـد از بـذر مصرفی در مـزارع برنـج مازنـدران از محـل بـذور گواهیشـده تأمین میشـود و بقیـه، توسـط خـود کشـاورزان تولیـد و کشـت میشــود. بــا توجــه بــه مزیتهــای فــراوان اســتفاده از بــذر مرغــوب و تجارتــی، از جملــه اطمینــان از خلــوص بـذر، قـوه نامیـه مناسـب، نبـودن بـذر علـف هـرز و عوامـل بیمـاریزا، تهیـه بـذر توسـط خـود کشـاورز دقـت و توجـه بیشتــری را میطلبــد. بــا ایــن وجــود، در صورتــی کــه ً نسـبت بـه تولیـد بـذر مـورد کشـاورز مایـل باشـد شـخصا نیــازش اقــدام کنــد، روش زیــر بــرای تولیــد بــذر توصیــه میشــود: کشاورز باید منطقه مناسبی از شالیزار به مساحت تقریبی 300 الی 400 متر مربع )بر اساس مقدار بذر مورد نیاز برای سال آینده( انتخاب و آن را مرزبندی وکام ًال تسطیح کند، به طوری که با آبیاری در آن، در همه جای کرت سطح آب به یک اندازه باشد. بعد از آماده شدن نشاها، مزرعه باید به صورت تکخال نشا شود. با مصرف کود کمتر، مقاومت گیاه نسبت به آفات و بیماریها بیشتر و حساسیت به ورس یا خوابیدگی آن کمتر میشود. در طول مراحل داشت دقت در کنترل آفات و بیماری ضروری است و در طی مراحل رشد اگر بوتههای ً قبل از خوشهدهی به طور خارج از تیپ مشاهده شد ترجیحا کامل حذف شود و تا رسیدن محصول نیز در حذف بوته های خارج از تیپ دقت شود. بعد از رسیدن، محصول باید با دست درو و با خرمن ِ کوب کام ًال تمیز و عاری از بذور ارقام دیگر، خرمنکوبی شود. با به کارگیری این روش، کشاورز میتواند ً مرغوبی برای کشت سال آینده داشته باشد. بذر نسبتا فصل دوازدهم دستورالعمل فنی کشت محصولات دوم در اراضی شالیزار مرتضـی نصیری مقدمه بخـش قابـل توجهـی از اراضـی شـالیزاری فقـط در پنـج مـاه از سـال زیرکشـت محصـول برنـج قـرار میگیرنـد و در بقیـه ایـام سـال بـدون اسـتفاده رهـا میشـوند. ایـن اراضی میتواننــد در طــول ســال زیــر کشــت انــواع محصــوالت کشــاورزی قــرار بگیرنــد و از ایــن فرصــت میتــوان بــرای ایجــاد اشــتغال، افزایــش درامــد کشــاورزان و افزایــش تولیـدات داخلـی اسـتفاده کـرد. محصوالتـی از قبیـل ترب، انــواع لوبیــا، شــبدر، کلــزا، گنــدم و جــو را میتــوان در فصـل غیـر برنجـکاری در اراضـی شـالیزاری دوبـاره کشـت کـرد. یکـی از پرطرفدارتریـن محصـوالت کشـت دوم لوبیـا اســت کــه در شــرایط مطلــوب حــدود چهارتــن محصــول در هــر هکتــار آن برداشــت میشــود. از دیگــر محصــوالت کشــت دوم میتــوان بــه کشــت راتــون و پــرورش ماهــی قـزلآال در شـالیزار اشـاره کـرد. بــا توجــه بــه شــرایط مســاعد آب و هوایــی مناطــق شــمالی بــرای شــیوع و گســترش بیماریهــای مختلــف قارچـی و باکتریایـی در محصـوالت کشـت دوم، آمـوزش و آگاهـی کشـاورزان در ایـن زمینه ضروری اسـت. کشـاورزان بایــد از مصــرف خودســرانه و بیرویــه ســموم خــودداری  کننـد و بـا مشـورت کارشناسـان مربـوط نسـبت بـه مبارزه بــا آفــات و بیماریهــا اقــدام کننــد. گیاه علوفهای شبدر برسیم شـبدر برسـیم از گـروه گیاهـان تثبیتکننـده ازت اسـت کـه باعـث افزایـش حاصلخیـزی خـاک شـالیزار و عملکـرد برنــج میشــود. ایــن گیــاه در مناطــق شــمالی ایــران در نیمـه دوم شـهریور و در مناطـق جنوبـی و شـرقی ایـران در نیمــه دوم آبــان کشــت میشــود. مقــدار بــذر الزم بــرای کشـت، 25 الـی 30 کیلوگـرم در هکتـار اسـت. در کشـت شــبدر برســیم نیــازی بــه کــود اوره نیســت و کودهــای فسـفات آمونیـوم و سـولفات پتاسـیم هـر کـدام بـه میـزان 100 کیلوگــرم در هکتــار مصــرف میشــوند. زمــان برداشــت شــبدر برســیم در اســتانهای شــمالی 15 فروردیــن و در مناطــق جنوبــی و شــرقی کشــور 15 اردیبهشــت اســت. بــه منظــور اســتفاده بهتــر، توصیــه میشــود آخریــن چیــن بــا شــخم برگــردان وارد خــاک شـود تـا میـزان ازت خـاک افزایـش یابـد. در صـورت انجـام ایـن کار، در کشـت ارقـام محلـی دیگـر نیـازی بـه اسـتفاده از کـود اوره نیسـت و بـرای ارقـام پرمحصـول میـزان مصرف  کــود اوره نصــف میشــود )شــکل82.) شکل82 -گیاه علوفهای شبدر برسیم باقال باقــا نیــز از جملــه گیاهــان تثبیتکننــده ازت اســت و بنابرایـن برگردانـدن بقایـای ایـن گیـاه بـه خـاک باعـث افزایـش حاصلخیـزی آن میشـود. زمـان کاشـت باقـا در مناطـق شـمالی کشـور اوائـل آذر مـاه اسـت. در کاشـت بـه روش دسـتی 120 کیلوگـرم بـذر در هکتـار الزم اسـت. در کاشــت ماشــینی 70 کیلوگــرم بــذر در هکتــار بــا فاصلــه کشــت 30×50 ســانتیمتر توصیــه میشــود. در زمــان کاشـت، مصـرف کودهـای اوره، فسـفات آمونیوم و سـولفات پتاسـیم بـه ترتیـب بـه میـزان 50 ،100 و 100 کیلوگرم در هکتــار توصیــه میشــود. زمــان برداشــت باقــا نیمــه دوم اردیبهشـت اسـت )83 .) شکل83 -گیاه باقال نخود فرنگی نخود فرنگی هم از دسته گیاهان تثبیتکننده ازت است و کشت آن در تناوب با برنج باعث افزایش حاصلخیزی خاک شالیزار میشود. زمان کشت این گیاه نیمه دوم آبان است و مقدار بذر 50 کیلوگرم در هکتار با فاصله کاشت 50×20 سانتیمتر توصیه میشود. در زمان کاشت، استفاده از کودهای اوره، فسفات آمونیوم و سولفات پتاسیم به ترتیب به مقدار 100 ،200 و 100 کیلوگرم در هکتار توصیه میشود. زمان برداشت نخودفرنگی نیمه اول اردیبهشت است )شکل84.) شکل84 -گیاه نخود فرنگی کلزا کلــزا یــک گیــاه علفــی یــک ســاله و از گــروه گیاهــان روغنـی اسـت کـه دانـه آن حـاوی 40 تـا 45 درصـد روغـن و 25 تـا 35 درصـد پروتئیـن اسـت. روغـن کلـزا بـه دلیـل ترکیــب مناســب اســیدهای چــرب غیراشــباع و درصــد پاییــن اســیدهای چــرب اشــباع هماننــد زیتــون جــزو باکیفیتتریــن روغنهــای خوراکــی اســت. ایــن گیــاه دارای دو تیـپ رشـد بهـاره و زمسـتانه اسـت کـه تیپهـای زمسـتانه بـرای گلدهـی نیـاز بـه زمسـتانگذرانی دارنـد. کلـزا بـه خاطـر نیـاز بـه رطوبـت انـدک بهتریـن گیـاه برای کشــت دوم در شــالیزارها محســوب میشــود )شــکل85.) شکل85 -گیاه کلزا در اراضــی شــالیزاری بعــد از برداشــت برنــج میتــوان از ارقـام بسـیار زودرس کلـزا بـرای کشـت اسـتفاده کـرد. زمـان کشـت کلـزا در مناطـق شـمالی ایـران 15 شـهریور لغایـت 15 مهـر در مناطـق جنوبـی ایـران 15 مهـر الی 15 آبـان اسـت. مقـدار بـذر الزم، در صـورت کشـت در زمیـن بــا شــخم کامــل و حداقــل 8 کیلوگــرم در هکتــار و در کشـت بـدون شـخم 12 کیلوگـرم در هکتـار اسـت. فاصلـه مناســب کاشــت بیــن ردیــف 30 ســانتیمتر اســت. در زمـان کاشـت اسـتفاده از کودهـای اوره، فسـفات آمونیـوم و سـولفات پتاسـیم بـه ترتیـب بـا مقادیـر 300 ،100 و 200 کیلوگـرم در هکتـار توصیـه میشـود. زمـان برداشـت کلـزا نیمـه دوم فرودیـن تـا نیمـه اول اردیبهشـت اسـت. کشـت مـداوم کلـزا در اراضـی شـالیزاری باعـث کاهـش حاصلخیـزی خـاک میشـود، زیـرا میـزان جـذب عناصـر غذایـی از خـاک توسـط گیـاه کلـزا سـه برابـر گنـدم و دو برابـر برنـج اسـت. در نتیجـه، برگردانـدن بقایای کلـزا، نظیر برگهـا، گل، پوسـته غـاف، سـاقه و ریشـه بـه خـاک باعث افزایـش حاصلخیـزی و بهبـود سـاختمان خـاک میشـود. همچنیـن بایـد بعـد از برداشـت کلـزا از سـوزاندن بقایـای بوتههــا خــودداری شــود. توصیــه میشــود بــه منظــور حفــظ حاصلخیــزی خــاک شــالیزار، بعــد از دو الــی ســه سـال کشـت کلـزا کشـت گیاهـان لگومینـوز ماننـد شـبدر و باقـا یـک بـار انجـام گیـرد.  کلم گیــاه کلــم بــه صــورت خزانهگیــری و نشــا کشــت میشــود. زمــان خزانهگیــری در اوایــل شــهریور و زمــان انتقـال در اوائـل مهـر و در مرحلـه سـه الـی چهـار برگـی اســت. مقــدار بــذر الزم 400 تــا 600 گــرم در هکتــار در خزانـه و فاصلـه کاشـت مناسـب در زمیـن اصلـی 20×50 سـانتیمتر اسـت. مصـرف کودهـای اوره، فسـفات آمونیـوم و ســولفات پتاســیم بــه ترتیــب بــه مقادیــر 300 ،200 و 100 کیلوگـرم در هکتـار در زمـان کشـت توصیـه میشـود. کشــت مــداوم کلــم باعــث کاهــش حاصلخیــزی خــاک شــالیزار میشــود. کاهو گیـاه کاهـو بـه صـورت خزانـه و نشـا کشـت میشـود. زمــان خزانهگیــری در اوایــل شــهریور اســت و نشــاکاری در اواخــر مهــر انجــام میشــود. مقــدار بــذر بــرای کشــت در خزانــه 400 تــا 500 گــرم )در هکتــار( و کشــت در زمیــن اصلــی بــا فاصلــه کاشــت 20×50 ســانتیمتر انجـام میشـود. مصـرف کودهـای اوره، فسـفات آمونیـوم و سـولفات پتاسـیم بـه ترتیـب بـا مقادیـر 300 ،200 و 100  کیلوگـرم در هکتـار باعـث تولیـد محصـول رضایـت بخـش میشــود. زمـان برداشـت کاهـو اواسـط دی تـا اوائـل فروردیـن ماه اسـت. الزم بـه ذکـر اسـت کـه کاهـو یکـی از محصـوالت پرتوقعـی اسـت کـه کشـت طوالنی مـدت آن باعـث کاهش حاصلخیــزی خــاک میشــود )شـکل86.) شکل86 -کشت گیاه کاهو گندم زمـان مناسـب کشـت گنـدم در مناطـق شـمالی کشـور 15 مهــر الــی 15 آبــان و در مناطــق جنوبــی کشــور 15  آبـان الـی 15 آذر اسـت. مقـدار بـذر الزم در هکتـار برابـر 150 تـا 200 کیلوگـرم اسـت. در زمـان کاشـت، اسـتفاده از کودهـای اوره، فسـفات آمونیـوم و سـولفات پتاسـیم بـه ترتیـب بـه مقادیـر 150 ،150 و 100 کیلوگـرم در هکتـار توصیــه میشــود. زمــان برداشــت گنــدم در اســتانهای شــمالی نیمــه اول خــرداد و در مناطــق جنوبــی نیمــه اول تیــر مــاه اســت. بــا توجــه بــه اینکــه گنــدم و برنــج از یــک خانــواده هســتند از کشــت مــداوم گنــدم بعــد از برنـج خـودداری شـود. توصیـه میشـود بعـد از دو الـی سـه سـال از کشـت گنـدم در توالـی بـا برنـج، محصوالتـی مانند شـبدر، باقـا و کلـزا در تنـاوب قـرار گیـرد. سیر زمـان مناسـب کشـت سـیر در مناطـق شـمالی کشـور، نیمـه دوم مهـر مـاه اسـت. فاصلـه مناسـب کاشـت بـرای ایــن گیــاه 25×12 ســانتیمتر اســت. در زمــان کاشــت، کودهــای اوره، فســفات آمونیــوم و ســولفات پتاســیم بــه ترتیـب بـا مقادیـر 100 ،150 و 100 کیلوگـرم در هکتـار به زمیـن داده میشـوند. زمـان برداشـت ایـن گیـاه نیمـه دوم اردیبهشـت اسـت. میـزان عملکـرد برنـج بعـد از کشـت سـیر در مقایسـه با تنــاوب بــا محصــوالت خانــواده بقــوالت کاهــش مییابــد. بنابرایـن توصیـه میشـود بعـد از یـک سـال کشـت سـیر در اراضــی شــالیزاری، ســال بعــد بــه عنــوان کشــت دوم از محصوالتـی ماننـد شـبدر، باقـا و نخودفرنگـی اسـتفاده شـود )شـکل87.) شکل87 -کشت سیرســبزیجات برگــی و غــدهای )جعفــری، ترهتیــزک، شـلغم، تربچـه، هویـج(: زمـان کشـت ایـن گونـه محصـوالت در مناطـق شـمالی کشـور نیمـه دوم مهـر مـاه اسـت. کودهـای اوره، فسـفات آمونیــوم و ســولفات پتاســیم بایــد بــه ترتیــب بــا مقادیــر 100 ،150 و 100 کیلوگـرم در هکتـار در زمـان کاشـت بـه زمیـن داده میشـود. برگردانـدن بقایـای محصـوالت فـوق و کلیـه محصـوالت دوم در اراضـی شـالیزاری بایـد حداقـل دو هفتــه تــا مرحلــه نشــاکاری فاصلــه داشــته باشــند. در صــورت عــدم رعایــت ایــن مســئله، پوســیدن بقایــای مذکـور باعـث ایجـاد مـواد سـمی در شـالیزار و منجـر بـه از بیـن رفتـن یـا توقـف رشـد برنـج میشـود. فصل سیزدهم جنبههای مختلف کشت مجدد برنج در مازندران الهیار فالح جنبههای مختلف کشت مجدد برنج در مازندران تولیــد گیــاه برنــج ممکــن اســت در تمــام یــا بخشــی از فصــل رشــد بــه دلیــل کمبــود آب یــا مــواد غذایــی و عوامـل نامسـاعد اقلیمـی یـا خاکـی محـدود شـود. از آنجـا کـه میـزان حساسـیت هـر کـدام از مراحـل رشـدی گیـاه نســبت بــه ایــن کمبودهــا و عوامــل نامســاعد محیطــی متفـاوت اسـت، شـناخت کامـل از مراحـل رشـد و فنولوژی گیـاه برنـج مـا را در مدیریـت زراعـی و انتقـال تنشهـا بـه زمانهــای کمخطرتــر کمــک میکنــد. مراحــل رشــدی گیـاه برنـج در کشـت اول و دوم )دوبـاره کشـت( در جـدول زیـر ارائـه شـده اسـت )جـدول8.)  جدول 8 -مقایسه مراحل رشدی گیاه برنج در کشت اول و دوم مراحل رشد کشت اول کشت دوم استقرار گیاهچه اردیبهشت و سه تا شش روز طول میکشد مرداد و سه تا چهار روز طول میکشد پنجه زنی 30-45 روز به طول میانجامد 25-35 روز نیاز دارد زمان کمتری به ساقه رفتن طوالنیتر است نیاز دارد کوتاهتر و گلدهی یکنواختتر است طوالنیتر و غیریکنواختتر است کوتاهتر و پر شدن دانه یکنواختتر است طوالنیتر و غیر یکنواختتر است رسیدن کوتاهتر طوالنیتر درجه روز مورد بیشتر کمتر نیاز عملکرد بیشتر کمتر  در ســالهای اخیــر، در اســتان مازنــدران تهیــه خزانــه در تابسـتان )تیـر مـاه( بـرای کشـت مجـدد برنـج مرسـوم شـده اسـت. مدیریـت خزانـه تابسـتانه مشـابه خزانـه بهـاره اسـت، ولـی بـه جـای پوشـش پالسـتیکی از پوشـش توری بــرای جلوگیــری از خســارت پرنــدگان اســتفاده میشــود. طـول دوره رشـد گیاهچـه برنـج در خزانـه تابسـتانه کمتـر از خزانـه بهـاره اسـت. بـاال بـودن دمـای محیـط و خـاک باعـث تسـریع فراینـد جوانهزنـی و رشـد گیاهچـه برنـج در خزانــه تابســتانه میشــود. طــول دوره رشــد گیاهچــه در خزانــه بیــن 20-15 روز اســت کــه در مقایســه بــا خزانــه بهــاره کمتــر اســت. بـه منظـور تهیـه زمیـن و نشـاکاری در کشـت مجـدد، بهتـر اسـت بالفاصلـه پـس از برداشـت برنـج کشـت اول و جمـعآوری کاه و کلـش، زمیـن آبیـاری و بـا روتـاری شـخم زده شـود. عملیـات تهیـه زمیـن در نیمـه اول مـرداد مـاه صــورت میگیــرد. پــس از تســطیح زمیــن و مالهکشــی، مزرعــه آمــاده نشــاکاری اســت. بهتریــن تاریــخ نشــاکاری در کشــت مجــدد برنــج نیمــه اول مــرداد مــاه اســت. همچنیـن بهتـر اسـت بیـن عملیـات پادلینـگ و نشـاکاری یـک هفتـه فاصلـه باشـد. میـزان تراکـم کاشـت در کشـت دوم برنـج بایـد بیشتـر از کشـت اول باشـد، چـون دمـای بـاالی محیـط در نیمـه دوم مـرداد مـاه و اوائـل شـهریور، در مقایســه بــا کشــت اول، اجــازه پنجهزنــی بیشتــر را بـه گیـاه برنـج نمیدهـد؛ بویـژه بـرای رقـم کوهسـار کـه رقمـی زودرس اسـت و 25 روز بعـد از نشـاکاری بـه ظهـور خوشـه جـوان میرسـد. میـزان کودهـای پایـه اوره، فسـفات آمونیـوم و سـولفات پتاسـیم بـه میـزان 50 کیلوگـرم در هکتار توصیه میشـود. کــود پایــه بهتــر اســت بعــد از مســتقر شــدن نشــا داده شــود. ســرک اول 25 روز بعــد از نشــاکاری و بــه میــزان 50 کیلوگــرم از هــر ســه کــود )اوره، فســفات آمونیــوم و سـولفات پتاسـیم( اسـت. میـزان کـود مصرفـی در کشـت دوم کمتــر از کشــت اول برنــج اســت. یــک مــاه اول بعــد از نشـاکاری مزرعـه بایـد بیـن 5-3 سـانتیمتر آب داشـته ً میتــوان از آبیــاری تناوبــی اســتفاده باشــد، ولــی بعــدا کــرد. در صــورت داشــتن بارندگــی در اواخــر شــهریور و مهـر مـاه نیـاز بـه آبیـاری نیسـت. در کشــت مجــدد برنــج، میــزان رشــد علفهــای هــرز کمتـر از کشـت اول اسـت و یـک بـار وجیـن دسـتی همـراه بـا آبیـاری کامـل بـرای یـک مـاه علفهـای هـرز را کنتـرل میکنـد. از طـرف دیگـر، میـزان شـیوع کـرم سـاقهخوار و بیمـاری بالسـت در مزرعـه کشـت دوم بـه شـرایط اقلیمـی و مدیریـت زراعـی بسـتگی دارد. چنانچـه سـاعات آفتابـی زیــاد و دمــای محیــط هــم بــاال باشــد میــزان بالســت در مزرعــه کشــت دوم برنــج کاهــش مییابــد، ولــی مصــرف زیـاد کـود اوره )نیتروژنـه( و افزایـش رطوبـت نسـبی ناشـی از بارندگــی یــا ابــری بــودن هــوا باعــث افزایــش بیمــاری بالسـت میشـود. در بعضـی از سـالها بـروز تداخـل نسـلها در جمعیـت کــرم ســاقهخوار، مبــارزه را دچــار مشــکل میکنــد و کشـاورزان مجبـور بـه سـه یـا چهـار بار سمپاشـی هسـتند. بــا توجــه بــه اینکــه مصــرف بیــش از حــد ســموم باعــث افزایــش آلودگــی زیســت محیطــی میشــود، محققــان حداکثــر دوبــار سمپاشــی بــر علیــه کــرم ســاقهخوار و بیمــاری بالســت را در صــورت آلــوده بــودن مزرعــه توصیـه میکننـد. بـرای مبـارزه شـیمیایی بـر علیـه کـرم سـاقهخوار از امولوسـیون 60 درصـد دیازینـون بـه میـزان یــک لیتــر در هکتــار در دو نوبــت، 20 و 40 روز بعــد از نشــاکاری، و بــرای کنتــرل بالســت هــم از ســم بیــم بــه میــزان دو یــا ســه در هــزار در مرحلــه رویشــی و قبــل از گلدهــی اســتفاده میشــود. ارتفـاع بوتـه، تعـداد پنجـه در کپـه، سـطح بـرگ، و وزن خشــک کل محصــول در کشــت دوم کمتــر از کشــت اول اسـت، در نتیجـه میـزان عملکـرد برنـج در واحـد سـطح در کشـت مجـدد کمتـر از کشـت اصلـی اسـت. بـرای مثـال، متوســط عملکــرد رقــم کوهســار در کشــت اول 5/4 الــی 5/5 تـن در هکتـار اسـت ولـی در کشـت دوم3 الـی 4 تـن در هکتـار اسـت. ارقـام بومـی بینـام و طـارم در کشـت اول دارای متوسـط تولیـد 5/4 تـن هسـتند، ولی در کشـت دوم عملکـرد آنهـا بـه 3-5/2 تـن در هکتـار میرسـد. بـا ایـن وجـود، اعتقـاد بـر ایـن اسـت کـه کیفیـت دانـه برداشـت شــده در کشــت دوم باالتــر از کشــت اول اســت. کیفیــت برنـج متأثـر از رقـم، اقلیـم، خـاک و مدیریـت زراعی اسـت. بــا فــرض ثابــت بــودن خــاک، رقــم و مدیریــت زراعــی در کشــت اول و دوم برنــج، پاییــن بــودن دمــای محیــط در زمــان پرشــدن دانــه و رســیدن برنــج در کشــت دوم، باعـث بهبـود طعـم برنـج و افزایـش عطـر و کیفیـت برنـج میشــود. دمــای پاییــن در محیــط کشــت برنــج باعــث افزایـش تولیـد فراوردههـای جانبـی فتوسـنتزی و افزایـش عطـر و طعـم برنـج کشـت دوم در مقایسـه بـا کشـت اول میشــود. در کشــت دوم، طــول دوره رشــد بیشتــر از کشــت اول اســت، زیــرا کاهــش دمــای محیــط در مهــر و آبـان مـاه در اسـتانهای شـمالی و وقـوع بارندگـی باعـث تأخیـر در زمـان برداشـت یـا افزایـش طـول دوره رشـد در مقایسـه بـا کشـت اول میشـود. عملکــرد بالقــوه در صورتــی محقــق میشــود کــه آب، مـواد غذایـی و شـرایط محیطـی مـورد نیـاز بـرای رشـد، در حــد مطلــوب، در محیطــی عــاری از آفــات، بیماریهــا و علفهـای هـرز فراهـم باشـد. در ایـن شـرایط، عملکـرد CO2 ،)تشعشـع گیـاه برنج توسـط میزان کربن دیاکسـید ) و درجــه حــرارت تعییــن میشــود. آفــات، بیماریهــا و علفهـای هـرز از جملـه عوامـل کاهـش دهنـده عملکـرد هسـتند کـه در صـورت عـدم کنتـرل بموقـع باعـث کاهش عملکـرد برنـج میشـود. البتـه عوامـل نامسـاعد محیطـی مثـل گرمـای زیـاد یـا دمـای پاییـن، وزش بـاد و بارندگـی شــدید نیــز باعــث کاهــش عملکــرد برنــج میشــود و در نتیجــه کاهــش بیشتــری در عملکــرد واقعــی نســبت بــه پتانســیل عملکــرد برنــج ایجــاد میکنــد. شــناخت گیــاه برنـج همـراه بـا مدیریـت صحیـح زراعـی میتوانـد باعـث کاهـش فاصلـه موجـود بیـن تولیـد بالقـوه و تولیـد بالفعـل شـود. خالصـه مدیریـت زراعـی در کشـت مجـدد برنـج و مقایسـه آن بـا کشـت اول در جـدول زیـر ارائـه شدهاسـت )جـدول9.) جدول 9 -مقایسه مدیریت زراعی کشت اول با کشت دوم برنج کشت دوم مدیریت زراعی کشت اول )مجدد( تهیه زمین شخم زمستانه و بهاره همراه با گل کردن ، تسطیح و مالهکشی زدن روتاری بالفاصله پس از برداشت محصول اول همراه با گل کردن و تسطیح و مالهکشی نیمه اول تاریخ نشاکاری نیمه اول مرداد اردیبهشت آبیاری یک ماه اول غرقابی و بقیه رشد گیاه آبیاری تناوبی یک ماه اول غرقابی و بقیه رشد گیاه آبیاری تناوبی و در صورت بارندگی نیاز به آبیاری نیست بیشتر )در دو کوددهی یا سه مرحله( کمتر )در دو مرحله(  کشت دوم مدیریت زراعی کشت اول )مجدد( وجین دستی دو بار یکبار و در صورت نیاز بار دوم کنترل شیمیایی علفهای هرز علفکش انتخابی برنج )بوتاکلر، رونستار( به میزان 3 تا 4 لیتر در هکتار قبل از نشاکاری یا یک هفته بعد از نشاکاری بهتر است علفکش مصرف نشود و وجین دستی شود. کنترل بالست سمپاشی در مرحله برگی و ظهور خوشه در صورت وجود بیماری بالست سمپاشی در مرحله برگی و ظهور خوشه در صورت وجود بیماری بالست کنترل ساقهخوار امولوسیون 60 درصد دیازینون به میزان یک لیتر در هکتار در صورت وجود کرم ساقهخوار امولوسیون 60 درصد دیازینون به میزان یک لیتر در هکتار در صورت وجود کرم ساقهخوار ادامه جدول 9 فصل چهاردهم صنایع تبدیلی و کیفیت برنج عاصفــه لطیفی صنایع تبدیلی و فراوردههای جانبی برنج محصــوالت جانبــی کارخانــه برنــج، پوســته سیلیســی، ســبوس و خــرده برنــج اســت. برنــج قهــوهای بستهبندیشــده نیــز کمکــم بــازار مصــرف خــود را پیــدا کردهاسـت. ایـن فـراورده بـرای ورزشـکاران و افـراد مبتـا بــه دیابــت کاربــرد دارد )شــکل88.) شکل 88 -به ترتیب از چپ برنج سفید، برنج قهوهای و شلتوک  پوسته پوســته حــدود 20 درصــد وزن شــلتوک و بیشتــر ترکیبــات آن را کربوهیدراتهایــی ماننــد ســلولز و همیســلولز تشــکیل میدهــد. هرچنــد کــه پوســته ارزش غذایــی کمــی دارد، امــا میتوانــد تــا 20 درصــد جیــره نشــخوارکنندگان را تأمیــن کنــد. گاهــی از پوســته بــه عنــوان کــود بــرای زمیــن و یــا سبکســازی خاکهــای ســنگین اســتفاده میشــود، امــا جــذب ســیلیس از ایــن طریـق کـم اسـت. بـرای اسـتفاده بهتـر از مـواد مؤثـر آن، پوســته بایــد آســیاب شــود و تحــت تیمــار حرارتدهــی یـا محلولهـای شـیمیایی قرارگیـرد. یکـی از کاربردهـای پوســته، اســتفاده از آن بــه عنــوان ســوخت اســت کــه در بسـیاری از کشـورها ماننـد هنـد بـه کار مـیرود وکارآیـی آن 60 درصــد زغالســنگ اســت. سبوس ســبوس حــدود 10 درصــد وزن شــلتوک را شــامل میشـود و حـاوی 20-15 درصـد روغـن اسـت کـه جـزء روغنهــای خوراکــی مطلــوب اســت. از آنجایــی کــه ســبوس حــاوی آنزیمهــای تجزیهکننــده روغــن ماننــد  لیپــاز اســت، روغــن آن بــه ســرعت تجزیــه میشــود. بنابرایـن، بـرای اسـتحصال موفقیتآمیـز روغـن، آنزیمهـا بایــد بــا کمــک دســتگاهی بــه نــام اکســترودر غیرفعــال شــوند. در ایــن روش، ســبوس بــرای مــدت چنــد دقیقــه در دمـای بـاالی 100 درجـه بخاردهـی میشـود. سـبوس پایدارشـده بـه صـورت پلـت درمیآیـد و بـرای اسـتخراج روغـن آمـاده میشـود. پـس از اسـتخراج روغـن، کنجالـه آن نیــز قابلیــت مصــرف بــرای خــوراک دام دارد. آرد برنج آرد برنــج کــه از خــرده برنجهــا تهیــه میشــود، بــرای تهیــه انــواع دســر و شــیرینیهای مختلــف، بیســکویت، غـذای کـودک و تهیـه نـان بـرای بیمارانـی کـه بـه گلوتـن گنـدم حساسـیت دارنـد، بـه کار مـیرود. بستهبندی هــدف از بســته بندی هــر فــراورده غذایــی، افزایــش طـول عمـر نگهـداری آن، محفـوظ مانـدن از خطـر عوامـل فسـاد درونـی و بیرونـی و آسـان کـردن حمـل و نقل اسـت. بــرای بســتهبندی برنــج از کیســههای پلیاتیلنــی و یــا ترکیـب پلیاتیلـن بـا گونـی اسـتفاده میشـود. از آنجایـی ً فسـادناپذیر اسـت، کـه برنـج جـزء غـات خشـک و تقریبـا هـدف عمـده بسـته بندی آن راحتـی حمـل و نقـل اسـت، البتــه از نفــوذ مــواد خارجــی ماننــد آب و حشــرات نیــز جلوگیــری میشــود. بــرای بســته بندی برنــج قهــوهای بهدلیـل حساسـیت آن بـه نـور، از انـواع نفوذناپذیـر بـه نور، ماننـد ورق آلومینیـوم نیـز در ترکیـب مـواد فـوق اسـتفاده میشـود. خشک کردن شلتوک شلتوک در زمان برداشت، رطوبتی بین 18 تا 24 درصد دارد. در صورت نیاز به نگهداری طوالنی مدت، این رطوبت باید به زیر 15 درصد و برای تبدیل به برنج سفید باید به 11 درصد برسد که در این صورت، نیاز به خشککردن شلتوک است. الگوی خشک کردن همه ارقام تا حدود زیادی شبیه به هم است، به طوری که در خشک کردن یک مرحلهای، هر چه رطوبت دانه باالتر باشد دمای خشککردن آن باید پایینتر باشد. در خشک کردن یک مرحلهای بهتر است دما از 45 درجه باالتر نرود، ولی در خشک کردن چند مرحلهای میتوان از دماهای باالتر و بعد استراحتدهی به شلتوک استفاده کرد.  انواع خشککنها دو نوع خشککن برای خشک کردن برنج به کار میرود:

1 -خشککن بستر ثابت

2 -خشککنهای جریان گردشی

)شکل89.) در کشورهای پیشرفته، بیشتر از خشککن جریان گردشی برای خشک کردن اولیه شلتوک استفاده میشود، که در آن طی چند مرحله شلتوک در مسیر خشککن حرکت داده میشود و در هر مرحله رطوبت آن چند درصد پایین میآید و ممکن است بین مراحل هم شلتوک کمی نگه داشته شود. در ایران، هنوز در بسیاری از کارخانه های سنتی از خشککن بستر ثابت با ارتفاع یک تا دو متر استفاده میشود. عیب این روش، ناهمگون خشکشدن شلتوک است؛ الیه های پایینی زیاد خشک میشوند در حالی که الیه های باالیی مرطوبتر هستند. عیب دیگر آن طوالنی شدن زمان خشککردن است که گاهی به 48 تا 72 ساعت میرسد. طی تحقیقات صورت گرفته در مؤسسه تحقیقات برنج، برای اینکه خشک شدن شلتوک به طور یکنواخت اتفاق بیفتد، ارتفاع خشککن بستر ثابت نباید بیشتر از 40 سانتیمتر باشد. همچنین، طی تحقیقات دیگری، با طراحی پرههایی در خشککنهای بستر ثابت، زمان خشک کردن به نصف زمان نمونه سنتی کاهش پیدا کرد و کاهش رطوبت به صورت یکنواخت صورت گرفت، که این امر موجب صرفهجویی بسیاری در مصرف سوخت و زمان خشککردن میشود)شکل89.) شکل 89 -خشککن جریان گردشی  ادامه شکل 89 – خشککن پرهدار خشککن سنتی ادامه شکل 89 –  تبدیل برنج بعـد از رسـاندن رطوبـت بـه حداقـل 11 درصد، شـلتوک آمـاده تبدیـل بـه برنـج سـفید اسـت. بـه ایـن منظـور، ابتدا پوســته بیرونــی بــا دســتگاه پوســتکن و ســپس الیــه ســبوس بــا دســتگاه ســفیدکن برداشــته میشــود. در کارخانههــای قدیمــی، پوســتکن ممکــن اســت تیغــه ای و یــا مالشــی باشــد کــه در اینصــورت رطوبــت شــلتوک بایـد بـه 8 درصـد برسـد. در ایـن روش، اُفـت وزنـی زیـاد اسـت. در کارخانه هـای مـدرن از پوسـتکنهای غلطـک الســتیکی )شــکل90 )اســتفاده میشــود و از چرخــش دو غلطـک السـتیکی خـاف جهـت هـم بـرای گرفتن پوسـته اولیــه برنــج اســتفاده میشــود. برنــج قهــوهای حاصــل ُ بایــد بــا ســفیدکن الیه ُ بــرداری شــود. ســفیدکن نیــز دو نــوع مالشــی و سایشــی دارد. در نــوع مالشــی، دوبــاره نیــاز بــه شــلتوک بــا رطوبــت پایینتــر اســت. ســفیدکن نــوع سایشــی کــه از ســنگ ســنباده )شــکل91 )تشــکیل میشــود، بهتــر از نــوع مالشــی اســت. بعــد از تبدیــل و گاهـی پولیـش زدن، برنـج سـفید حاصلـه از دسـتگاه غربال عبــور داده میشــود و خــرده برنــج از برنــج ســالم جــدا و هــر یــک جداگانــه بســته بندی میشــوند.شکل 90 -پوستکن غلطک الستیکی آزمایشگاهی شکل 91 -سفیدکن سنگ سنباده )سایشی( آزمایشگاهی  کیفیت برنج مهمتریــن عامــل در بازارپســندی برنــج، کیفیــت آن اســت. روشهــای مختلفــی بــرای ارزیابــی کیفــی برنــج وجــود دارد، از جملــه میتــوان خصوصیــات فیزیکــی، شــیمیایی و کیفیــت پخــت را نــام بــرد. خصوصیـات فیزیکـی، طـول دانـه )دانـه بلند، متوسـط و دانــه کوتــاه( اســت. دانههــای بلنــد بیــش از 7 میلیمتــر طـول دارنـد. دانههـای متوسـط بیـن 5/5 تـا 7 و دانههـای کوتــاه زیــر 5/5 میلیمتــر طــول دارنــد. مصرفکننــدگان ایرانـی ارقـام دانـه بلنـد را میپسـندند. در بیـن خصوصیـات شـیمیایی، مهمتریـن مـورد میـزان آمیلــوز دانــه اســت. ارقــام بــه ســه دســته آمیلــوز بــاال )بیـش از 25 درصـد( آمیلـوز متوسـط )20 تـا 25 درصـد( و آمیلــوز پاییــن )زیــر 20 درصــد( تقســیم میشــوند. مصرفکننـدگان ایرانـی بیشتـر ارقـام آمیلـوز متوسـط را میپســندند. در بیــن خصوصیــات پخــت، مهمتریــن آنهــا شــامل قدکشــیدن بعــد از پخــت و جــدا مانــدن دانه هــا از هــم اســت کــه بــا مشــخصههای افزایــش طــول دانــه بعــد از پخــت و میــزان مــواد جامــد از دســترفته و چســبندگی  دانـه سـنجیده میشـوند. مصرفکننـدگان ایرانـی برنجـی کــه خــوب قــد بکشــد و بعــد پخــت بــه هــم نچســبد را ترجیــح میدهنــد. استاندارد برنج اســتاندارد شــماره 127 ســازمان ملــی اســتاندارد ایــران شــامل ویژگیهــا و روشهــای آزمــون اســتاندارد بــرای تعییــن کیفیــت برنــج در ایــران اســت کــه تجــار و تولیدکننــدگان برنــج میتواننــد بــا مراجعــه بــه ایــن اســتاندارد برنــج خــود را بــر اســاس معیارهــای اســتاندارد درجه بنــدی )درجــه 3 ،2 ،1 )کننــد. تغییرات کیفی ارقام طی انبارمانی بــا افزایــش مانــدگاری برنــج، کیفیــت آن افزایــش مییابـد. علـت آن، برهمکنـش بیـن اجـزای داخلـی برنـج، از جملــه پروتئیــن، چربــی و نشاســته اســت. میــزان ایــن تغییـرات بـا آزمونهـای مختلـف مـواد غذایـی و کیفیـت برنــج ســنجیده میشــود.  پاربویل پاربویــل فراینــدی اســت کــه طــی آن شــلتوک قبــل از خشــک شــدن در آب خیســانده و ســپس بــرای چنــد دقیقــه بخاردهــی میشــود )شــکل92 .)ســپس شــلتوک مراحـل خشـککردن و تبدیـل را ماننـد روش عـادی طـی میکنـد. بـا بررسـی روشهـای مختلـف پاربویـل، اعـم از خیســاندن در آب ســرد تــا آب 70 درجــه، بخاردهــی در زمانهــای مختلــف و روشهــای مختلــف خشــک کــردن شـلتوک، معلـوم شـد کـه پاربویـل بـرای ارقـام پرمحصـول، کـه درصـد شکسـتگی باالیـی دارنـد، توصیـه مـی شـود. بــرای ارقــام محلــی بــه دلیــل از بیــن بــردن عطــر و بــو و حتـی ارقـام پرمحصولـی کـه درصـد شکسـتگی پایینـی دارنــد بــه دلیــل افزایــش هزینــه، ایــن فراینــد توجیــه اقتصــادی نــدارد، زیــرا مهمتریــن دلیــل پاربویــل کــردن کاهــش درصــد شکســتگی ارقــام اســت و دالیلــی ماننــد بــاال رفتــن ارزش غذایــی در مرتبــه بعــدی اهمیــت قــرار دارنــد.  شکل 92 -نمای کارخانه پاربویل انبارمانی تسریعیافته برای ارقام برنج انبارمانــی تســریعیافته برنــج روشــی بــرای کاهــش دوران خـواب برنـج اسـت کـه بـه کمـک آن، برنـج بعـد از مـدت کوتاهـی پـس از برداشـت قابلیـت خوراکـی مطلوبـی دارد و نیــاز بــه زمــان انبارمانــی طوالنــی چنــد ماهــه نخواهــد داشــت. از دو روش روش بخاردهــی شــلتوک و روش نگهـداری شـلتوک در دمـا و رطوبت نسـبی مشـخص بــرای انبارمانــی تســریعیافته اســتفاده میشــود. از ایــن روش در مؤسسـه تحقیقـات برنـج کشـور در مازنـدران برای دو رقـم پرمحصـول و محلـی در مقیـاس آزمایشـی اسـتفاده شـد. نتایـج حاکـی از آن بـود کـه بـرای ارقـام محلـی روش نگهـداری شـلتوک در شـرایط محیطـی مشـخص و بـرای ارقـام پرمحصـول بخاردهـی شـلتوک بـرای مـدت محـدود، قابلیــت کاهــش دوره خــواب برنــج را دارد. فصل پانزدهم مدیریت مصرف کاه و مضرات سوزاندن آن در شالیزار محمــد محمدیان مدیریت مصرف کاه و مضرات سوزاندن آن در شالیزار کاه برنــج، مــاده آلــی اصلــی قابــل دســترس بــرای شــالیکاران اســت. حــدود 40 درصــد از نیتــروژن، 80 تــا 85 درصــد از پتاســیم، 30 تــا 35 درصــد از فســفر و 40 تــا 50 درصــد از گوگــرد جذبشــده بــه وســیله برنــج تــا مرحلــه رســیدن، در کاه باقــی میمانــد. همچنیــن، کاه یــک منبــع مهــم تأمیــن عناصــر کممصــرف )بخصــوص عنصـر روی( و نیـز سیلیسـیم اسـت. بنابرایـن، برگردانـدن کاه و کلــش بــه زمیــن موجــب تأمیــن بخشــی از نیــاز غذایــی محصــول بعــدی میشــود و در نتیجــه نیــاز بــه مصـرف کودهـای شـیمیایی نیـز کاهـش مییابـد. قبـل از پیدایـش کودهـای شـیمیایی، بخـش قابلتوجهـی از نیـاز محصـوالت بـه عناصـر غذایـی از طریـق برگردانـدن بقایـای محصـول بـه زمیـن تأمیـن میشـد. در طـول چنـد سـال گذشـته بـه دلیـل پرداخـت یارانـه از سـوی دولـت بـرای ســاخت و توزیــع کــود شــیمیایی و نیــز ســهولت مصــرف ایــن کودهــا، باعــث شــد تــا مصــرف کودهــای آلــی و از جملـه اسـتفاده از کاه و کلـش بـه عنـوان یـک مـاده آلـی در تأمیــن نیــاز غذایــی محصــول برنــج کاهــش یابــد. 314 دستورالعمل تولید برنج سالم … کاه و کلــش موجــود در مزرعــه پــس از برداشــت برنــج ممکـن اسـت از مزرعـه خـارج و در مزرعـه سـوزانده شـود یــا بهصــورت کپههایــی جمــعآوری شــود و بــه عنــوان علوفـه و نیـز بـرای بسـتر دام مـورد اسـتفاده قـرار گیـرد یــا در ســطح مزرعــه پخــش و بــا خــاک مخلــوط شــود. خــارج کــردن کاه از مزرعــه منجــر بــه خــروج تمامــی یــا بخشــی از عناصــر غذایــی موجــود در آن از مزرعــه برنــج میشـود. ایـن امـر دلیـل اصلـی کمبـود برخـی از عناصـر غذایـی مثـل پتاسـیم در بسـیاری از خاکهـای شـالیزاری اسـت. سـوزاندن کاه پـس از برداشـت برنـج نیـز عملیاتـی رایـج و معمـول در نزد بسـیاری از شـالیکاران در کشـورمان اســت. بــه نظــر میرســد دلیــل اصلــی و اولیــه ایــن کار، از بیــن بــردن الرو ســاقهخوار و یــا ســایر آفــات و عوامــل بیماریزایـی اسـت کـه ممکـن اسـت در بقایـای محصـول وجـود داشـته باشـند. عـاوه برایـن، در مزارعـی کـه پس از برداشـت برنـج، کشـت دوم صـورت میگیـرد، کاه و کلـش باقیمانــده ممکــن اســت مشــکالتی را در عملیــات شــخم و شـیار زمیـن ایجـاد کنـد. البتـه ایـن مشـکل میتوانـد در آمادهسـازی زمیـن بـرای کشـت برنـج سـال بعـد نیـز مطـرح باشـد. از طـرف دیگـر بـا توجـه بـه ایـن کـه پخـش کــردن یکنواخــت و ســپس مخلــوط کــردن کاه بــا خــاک مزرعــه نیــاز بــه نیــروی کارگــری و زحمــت زیــادی دارد، بــه نظــر کشــاورزان، ســوزاندن کاه و کلــش مناســبترین راه حــل اســت. در حالیکــه ایــن کار مضــرات زیــادی را بــه دنبــال دارد کــه در اینجــا بــه برخــی از آنهــا اشــاره میشــود: ً موجــب تلفــات کامــل عنصــر ســوزاندن کاه تقریبــا نیتــروژن، حــدود 25 درصــد فســفر، 20 درصــد پتاســیم و پنــج تــا 60 درصــد گوگــرد میشــود. در نواحــی کــه برداشـت بـه طـور مکانیـزه انجـام میشـود، تمامـی کاه در ً در محــل مزرعــه در ردیفهایــی باقــی میمانــد و ســریعا ســوزانده میشــود. در مناطقــی کــه برداشــت بــا دســت صــورت میگیــرد، کاه بــه صــورت کپههایــی در محــل خرمنکوبــی جمــعآوری و بعــد از برداشــت ســوزانده ً در میشــود. خاکســتر حاصــل از ســوزاندن کاه معمــوال ســطح مزرعــه پخــش نمیشــود و ایــن امــر منجــر بــه تلفــات مقــدار زیــادی از عناصــر معدنــی )مثــل پتاســیم( از طریـق آبشـویی کپههـای خاکسـتر میشـود. گذشـته از ایــن، چنیــن عملیاتــی منجــر بــه انتقــال قابــل توجــه عناصـر غذایـی از پیرامـون مزرعـه بـه مرکـز آن یـا حتـی  انتقــال از مــزارع مجــاور بــه مزرعــهای میشــود کــه بعــد از خرمنکوبــی، بقایــا در آن ســوزانده میشــود. در طــول زمـان، ایـن عملیـات منجـر بـه تجمع برخـی عناصـر غذایی )پتاســیم، سیلیســیم، کلســیم و منیزیــم( در بخشهایــی از مزرعــه و تخلیــه عناصــر غذایــی در بخشهــای دیگــر میشــود. ایــن عمــل موجــب میشــود تــا یکنواختــی حاصلخیـزی خـاک مزرعـه از بیـن بـرود و رشـد محصـول در ســال بعــد در کل مزرعــه یکنواخــت نباشــد. ســوزاندن کاه عـاوه بـر مشـکالت یادشـده موجـب آلودگـی اتمسـفر و ازبینرفتــن موجــودات مفیــد خــاک میشــود. مخلــوط کــردن بخــش برداشتنشــده ســاقه و کاه در خــاک مزرعــه، بیشتــر عناصــر غذایــی را بــه خــاک برمیگردانــد و بــه حفــظ ذخایــر عناصــر غذایــی خــاک در دراز مــدت کمــک می‌کنــد. اثــرات دراز مــدت مخلوط‌کـردن کاه و بخـش برداشـت نشـده سـاقه در خـاک بــر روی عملکــرد دانــه بســیار حائــز اهمیــت اســت. نقـش و اثـرات مثبـت اسـتفاده از کاه بـه عنـوان کـود آلـی عبارتنـد از:

1 -افزایش ظرفیت نگهداری آب توسط خاک

2 -اصالح ساختمان خاک و افزایش نفوذ آب

3 -کاهش فرسایش خاک

4 -تحریک فعالیت موجودات گیاهی و جانوری خاک

5 -افزایش حاصلخیزی خاک بنابرایــن، توصیــه میشــود دو تــا ســه هفتــه بعــد از برداشـت برنـج )در مـرداد و شـهریور(، بقایـای گیاهـی بـا شـخم و شـیار بـا خـاک مخلـوط شـوند. مخلوط کـردن کاه بـا خـاک در ایـن زمـان موجـب میشـود تـا کاه فرصـت کافـی بـرای پوسـیدن داشـته باشـد. پوسـیدن کاه و تجزیـه آن موجــب تولیــد و آزاد شــدن برخــی از گازهــای ســمی در هــوای خــاک میشــود. بنابرایــن، اگــر برگردانــدن کاه در زمـان نزدیـک بـه نشـاکاری صـورت گیـرد، آزاد شـدن ایـن گازهـا موجـب آسـیب جـدی بـه ریشـه محصـول برنج میشــود. در زمــان مخلــوط کــردن کاه بــا خــاک، خــاک بایــد خشــک و یــا رطوبــت آن بســیار پاییــن باشــد، چــرا کــه پوســیدن و تجزیــه کاه و کلــش در خاکــی کــه دارای رطوبـت زیـاد اسـت یـا در خـاک غرقـاب بـه صـورت کامـل صـورت نمیگیـرد و از طـرف دیگـر بـه زمـان زیـادی نیـاز دارد. در گذشــته شــالیکاران در چندیــن نوبــت اقــدام بــه ً شـخم و شـیار زمیـن میکردنـد و شـخم و شـیار عمدتـا بـا تیلـر انجـام میشـد. در سـالهای اخیـر بـا جایگزیـن شــدن تراکتــور بــه جــای تیلــر، بســیاری از کشــاورزان در فاصلــه چنــد روز مانــده بــه نشــاکاری اقــدام بــه شــخم و شـیار زمیـن و آب تخـت کـردن آن میکننـد. ایـن عمـل، همان ً طــوری کــه قبــا اشــاره شــد، موجــب آزاد شــدن گازهـای حاصـل از تجزیـه کاه میشـود کـه بـه محصـول برنــج خســارت وارد میکنــد. نتایــج تحقیقــات اخیــر نشـان میدهـد کـه شـخم و شـیار اولیـه و سـطحی خـاک خشـک )بـرای مخلـوط کـردن بقایـای محصـول و افزایـش تهویــه خــاک در طــی دوره آیــش( تأثیــر ســودمندی بــر حاصلخیـزی خـاک دارد. ایـن اثـرات سـودمند عبارتنـد از: √ تجزیـه هـوازی بقایـای محصـول کـه از ایـن طریـق اثـرات منفـی فراوردههـای تجزیـه بیهـوازی را در مراحـل اولیـه رشـد برنـج بـه حداقـل کاهـش میدهـد و برگشـت کربــن نیــز کاملتــر انجــام میشــود. √ بهبود تهویه خاک √ افزایـش معدنـی شـدن نیتـروژن و آزاد شـدن فسـفر خـاک بـرای رشـد مطلـوب محصـول برنـج √ کاهش رشد علف هرز در طی دوره آیش √ کاهـش نیـاز بـه آب آبیـاری در طـی مرحلـه آمـاده کــردن زمیــن )یعنــی درز و شــکاف کــم خــاک و تلفــات کــم آب از جریــان جانبــی در خاک‌هــای بــا بافــت رســی ســنگین( عــاوه بــر مــوارد یادشــده در اثــر حرکــت ماشــین و برگردانــدن خــاک و مخلــوط کــردن کاه، الروهــای کــرم ســاقه خــوار موجــود در کاه از بیــن مــیرود. از آنجایــی کـه سـاختمان خـاک در حیـن انجـام عملی ِ ـات گلخرابـی )آمـاده کـردن زمیـن در حالـت غرقـاب( از بیـن مـیرود، تأثیـرات مثبـت افزایـش کاه بـر روی خصوصیـات فیزیکـی خـاک در محصـول برنـج، در مقایسـه بـا سـایر محصـوالت کــه در حــال خشــکه کاری کشــت و کار میشــوند، از اهمیــت کمتــری برخــوردار اســت. نقــش عمــده کاه در کشــت برنــج بــه اثــرات مســتقیم و غیرمســتقیم آن در تأمیــن و فراهــم کــردن عناصــر غذایــی اســت. بنابرایــن، توصیــه میشــود کــه از کودهــای دامــی، کاه و کودهــای سـبز همـراه بـا کودهـای شـیمیایی معدنـی بـرای برطـرف کـردن بخشـی از نیـاز محصـول برنـج بـه عناصـر غذایـی و بـرای حفـظ کیفیـت خـاک در طـول زمـان اسـتفاده شـود.

 

فصل اول : برنج را  بهتر بشناسیم

فصل دوم: مدیریت تولید برنج از انتخاب رقم تا تهیه نشای مناسب با تأکید بر کشاورزی پایدار

فصل سوم: دستورالعمل کاشت و برداشت مکانیزه برنج

فصــل چهــارم: مدیریــت تلفیقــی تغذیــه گیــاه برنــج در شــرایط تولیــد پایــدار

فصل پنجم: آفت ساقهخوار نواری برنج و کنترل تلفیقی آن

فصـل ششـم: بیماریهـای مهـم برنـج و مدیریـت تلفیقـی آنهـا بـرای تولیـد محصـول سـالم

فصــل هفتــم: کنتــرل علفهــای هــرز در شــالیزار بــا تأکیــد بــر کشــاورزی پایــدار

فصل هشتم: مدیریت آب در اراضی شالیزاری

فصل نهم: مروری بر ارقام اصالحشده برنج در کشور

فصل دهم: برنج هیبرید و نقش آن در افزایش تولید

فصـل یازدهـم: معرفـی طبقـات بـذری و راهکارهـای تولیـد بـذر خالــص برنــج

فصل دوازدهم: دستورالعمل فنی کشت محصوالت دوم در اراضی شالیزار

فصل سیزدهم: جنبههای مختلف کشت مجدد برنج در مازندران
فصل چهاردهم: صنایع تبدیلی و فراوردههای جانبی برنج

فصـل پانزدهـم: مدیریـت مصـرف کاه و مضـرات سـوزاندن آن در شــالیزار

نویسندگان:

رحمان عرفانی مقدم

علیرضا نبیپور

محمد زمان نوری

تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در رایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار تولید برنج سالم در شرایط پایدار 

0 پاسخ

دیدگاه خود را ثبت کنید

تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟
در گفتگو ها شرکت کنید.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

فروشگاه سوچلا

شرکت بهگامان صنایع جویبار در زمینه تولید  و پخش مواد غذایی کار خود را بصورت تخصصی در زمینه برنج ایرانی با متنوع ترین محصولات ، بهترین بسته بندی های روز دنیا ، کمیاب ترین و خاص ترین برنج های ایرانی با ضمانت خلوص و پرداخت درب منزل همراه با ارسال رایگان سعی در جلب رضایت مشتری دارد.

تلفن پشتیبانی : 02188170361

برنج پیوندی جدید مقاوم در برابر آب شور و حلزون... برنج پیوندی جدید مقاوم در برابر آب شور و حلزون بهترین روش های ارسال کالا از فروشگاه اینترنتی...
error: Content is protected !!